Is homoseksualiteit wel aangeboren?

Vraag je een hersenwetenschapper waar homoseksualiteit vandaan komt, dan krijg je waarschijnlijk dit antwoord: dat is aangeboren. Is een jongensbaby in de baarmoeder blootgesteld aan minder testosteron, dan kneedt dat hormoon het aanwezige brein om in een homovariant. Veel testosteron leidt tot een lesbisch meisje. Deze testosterontheorie is zo dominant dat hij tegenwoordig meestal als feit wordt gepresenteerd. Bijvoorbeeld door Dick Swaab, in zijn pas verschenen boek ‘We zijn ons brein’. Maar is dat wel terecht?

8 november 2010

We zijn ons brein. Dat is zowel de titel als de hoofdboodschap van het nieuwe boek van neurowetenschapper Dick Swaab. Swaab kennen we natuurlijk het best als de ontdekker van een hersengebiedje dat er bij homo’s anders uitzag dan bij hetero’s. En nu is hij ook bestsellerauteur. “Hét standaardwerk over het brein, pocht de uitgever, en dat is niets teveel gezegd”, schrijft dagblad Trouw. En ook Psychologie Magazine prijst het boek: “…een aanrader voor collega’s, als update voor de nieuwste ontwikkelingen in het hersenonderzoek.”

Als het ze om nieuwe ontwikkelingen gaat, kunnen die collega’s daar misschien beter eventjes mee wachten. Want tegelijkertijd met Swaabs bestseller verscheen, in de marge van het boekenlandschap, een Engelstalig boek van de Amerikaanse onderzoeker Rebecca Jordan-Young. Hoewel haar boek Brain storm lang niet zo vlot is geschreven – vermoedelijk vindt de gemiddelde lezer het erg saai – zet ze in het boek met haar nauwgezette analyse hele serieuze vraagtekens bij hét thuishonkonderzoek van Swaab: het aangeboren homobrein. Volgens Jordan-Young is het namelijk onwaarschijnlijk dat homoseksuele mannen en vrouwen worden geboren met een ander brein, waardoor hun seksuele voorkeur voor de rest van hun leven vastligt.

Testosteron maakt de man

Hoe denken Swaab – en met hem vele anderen – dat het zit? Hun theorie is dat homoseksualiteit wordt veroorzaakt doordat de hersenen van een homoman in de baarmoeder op een cruciaal moment tijdens de tweede helft van de zwangerschap aan net wat minder testosteron zijn blootgesteld dan gebruikelijk is. Daardoor pakt de hypothalamus wat vrouwelijker uit dan bij de meeste mannen. Een seksuele voorkeur voor andere mannen is het gevolg.

Geen ruimte voor een andere zienswijze

Jordan-Young ziet niets in deze theorie. “Over het geheel genomen is het bewijs dat hormonen voor de geboorte de seksuele oriëntatie beïnvloeden op z’n best triest te noemen”, schrijft ze. Voor die boude uitspraak gaat ze niet over een nacht ijs. Al sinds het begin van de jaren negentig volgt Jordan-Young alle wetenschappelijke publicaties over de testosterontheorie op de voet. In haar boek analyseert ze nagenoeg elke paper die over het onderwerp werd geschreven: meer dan driehonderd in totaal. Tijdens dat analyseren, schrijft ze, begon het langzaam maar zeker te dagen dat er iets niet klopte. De verschillende onderzoeken spraken elkaar tegen, en sommige wetenschappers – waaronder Swaab – leken volgens haar wel aan tunnelvisie te lijden: voor alternatieve verklaringen bleek geen ruimte. “Geen van hen heeft ooit de mogelijkheid overwogen dat het structurele verschil [tussen homo- en heterohersenen] zou kunnen komen door verschillend gedrag en ervaring, in plaats van andersom.”

Die verklaring sluit Swaab inderdaad uit. “Hoewel er vaak verondersteld werd dat ook de ontwikkeling na de geboorte van belang zou zijn voor onze seksuele oriëntatie, ontbreekt hiervoor ieder bewijs”, schrijft hij in We zijn ons brein. Hij en Jordan-Young staan dus lijnrecht tegenover elkaar. Tijd om zelf het onderzoek eens onder de loep te nemen.

Homogebiedjes in de hypothalamus

“Wij vonden in 1990 het eerste verschil in de biologische klok van de hersenen, die bij homoseksuele mannen twee maal zo groot bleek te zijn dan bij heteroseksuele mannen”, schrijft Swaab. Die ‘biologische klok’ is onderdeel van de hypothalamus en heet in werkelijkheid de suprachiasmatische nucleus (SCN). Maar met Swaabs ontdekking dat homomannen een andere SCN hebben, is één probleem waar je in Nederland zelden iemand over hoort: het homo-heteroverschil in de SCN is nooit door andere, onafhankelijke wetenschappers opnieuw gezien en blijft dus onbevestigd. Hersenwetenschapper Simon LeVay merkt daarom in zijn boek Gay, straight and the reason why op dat zelfs “als [Swaabs] bevinding klopt, het onduidelijk is of dat betekenisvol is.”

Nu mogen we van LeVay veronderstellen dat hij weet waar hij het over heeft. Vlak nadat Swaab over ‘zijn’ homogebiedje publiceerde, ontdekte LeVay namelijk een homo-heteroverschil in een ander onderdeel van de hypothalamus: INAH-3. En, in tegenstelling tot Swaabs SCN, werden de verschillen in dat gebiedje ook door andere wetenschappers gezien, door het team van William Byne.

Vormt het homobrein voor of na de geboorte?

Maar in tegensteling tot LeVay en Swaab was Byne niet tevreden met de verklaring dat het ‘homokarakter’ van INAH-3 voor de geboorte was ontstaan doordat er wat minder testosteron op het homomannenbrein had ingewerkt. Byne zag namelijk dat een homoseksuele INAH-3 weliswaar verschilde van een hetero INAH-3, maar toch niet erg leek op die van een vrouw. Bij vrouwen is INAH-3 namelijk kleiner, omdat er minder neuronen in zitten. Maar bij de homomannen had INAH-3 evenveel neuronen als bij een heteroman, maar simpelweg een kleiner volume.

Dat is niet wat de testosterontheorie voorspelt: die zegt immers dan homomannen aan het ‘vrouwelijke’ dosis testosteron zijn blootgesteld, en dus een damesachtige hypothalamus zouden moeten hebben. En bovendien: hersenvolume is typisch iets dat na de geboorte nog erg verandert, meldt Byne. Om die twee redenen concludeert hij dat het homo-heteroverschil in INAH-3 juist ná de geboorte moest zijn ontstaan.

En de hersenen van lesbische vrouwen dan?

Het is je ondertussen misschien opgevallen dat we het de hele tijd hebben gehad over de hersenen van homománnen. Dat is niet per ongeluk. Jordan-Young: “Geen enkele studie heeft de breinen van lesbiennes onderzocht.” Zij ziet dit als een enorme tekortkoming voor de testosterontheorie, die voorspelt dat vrouwen lesbisch worden onder invloed van ‘mannelijke’ hoeveelheden testosteron.

Waarom is het erg dat lesbiennes buiten beschouwing zijn gelaten? Omdat – buiten het hersenonderzoek – het enige overtuigende bewijs dat testosteron en seksuele geaardheid aan elkaar linkt, van vrouwen komt. En wel van vrouwen die voor hun geboorte een bijzondere aandoening hadden, waardoor hun eigen lijf toen veel meer testosteron produceerde dan normaal is voor vrouwen: CAH.

“Meisjes [met CAH] hebben de ongebruikelijke voorkeur te kiezen voor jongetjes als speelkameraadjes, spelen bij voorkeur met jongensspeelgoed en speler wilder dan je van meisjes gewend bent”, schrijft Swaab. Het zijn dus tomboys. En zodra ze eenmaal in de puberteit zijn, geven ze vaker dan hun zusjes of nichtjes aan te fantaseren over andere vrouwen. Veel wetenschappers zien hierin bewijs voor de testosterontheorie. Maar Jordan-Young vindt dat bij nadere inspectie ook hier zaken niet kloppen. Zo zijn, ondanks hun ‘mannelijke’ prenatale testosteronniveau, maar heel weinig CAH-vrouwen als ze volwassen zijn echt lesbisch. De meesten hebben relaties met mannen. “Niet de verschillen met ‘gewone’ meisjes zijn verbazingwekkend”, zegt Jordan-Young. “Wat verbazingwekkend is, zijn de enorme overeenkomsten.”

Wel veel testosteron, maar geen mannenbrein

Die conclusie krijgt steun van onderzoek van Ivanka Savic & co. Daaruit blijkt dat bij CAH-vrouwen de hypothalamus op een ‘typisch vrouwelijke’ manier werkt. En dat is vreemd, want van alle vrouwen zijn zij aan veruit het meeste testosteron blootgesteld. Wetenschappers – inclusief Swaab – veronderstellen daarom dat hun hele brein enigszins ‘vermannelijkt’ is, en dat dit de oorzaak is van het feit dat meer CAH-meisjes lesbisch zijn en ze ook als kind wat tomboy-achtiger zijn.

Een kind eet een stuk fruit. — CAH-meisjes staan bekend als tomboys en hebben de naam ietsje vaker lesbisch of bi te zijn, maar hun brein reageert ‘typisch vrouwelijk’ in het onderzoek van Savic.
Janusz Gawron via FreeImages

Savic trok uit haar onderzoek vorig jaar op een conferentie ter ere van het honderdjarig bestaan van het Netherlands Institute for Neuroscience – waar ook Swaab aan verbonden is – de conclusie dat de testosterontheorie heeft gefaald. Swaab was het daar toen overigens niet mee eens. “Misschien werden de hersenen van uw CAH-proefpersonen niet tijdens de cruciale periode [in de tweede helft van de zwangerschap, AtB] blootgesteld aan testosteron”, merkte hij op. Maar zo werkt CAH niet. Het testosteronniveau is vanaf de derde maand de hele rest van de zwangerschap ongebruikelijk hoog. Pas als er wordt ingegrepen daalt het testosteronniveau, legt een arts van het University College London Hospital uit.

Geen hormonen, maar genen plus opvoeding en ervaring

Volgens Ivanka Savic moeten we in het homo-hetero-vraagstuk onze blik verleggen van testosteron naar genen. Daar zit wel iets in, blijkt uit onderzoek van onder meer Michael Bailey. Bij eeneiige tweelingen (die genetisch precies aan elkaar gelijk zijn) met een homoseksuele ‘helft’ is de kans dat de ander ook homo is ongeveer vijftig procent. Genen spelen dus wel degelijk een rol.

En uit hetzelfde onderzoek van Bailey blijkt nog iets interessants. Broers die geen genen delen, omdat ze allebei geadopteerd zijn, zijn in meer dan tien procent van de gevallen allebei homo. Dat is vaker dan je zou verwachten, aangezien in de complete samenleving drie tot vijf procent van de mannen homoseksueel is. Zo’n overeenkomst tussen geadopteerde kinderen is daarom aanwijzing dat – naast de rol van de genen – ook opvoeding en levenservaring een duidelijke rol spelen in het ontstaan van seksuele voorkeur. Om Swaabs woorden te gebruiken: de “ontwikkeling na de geboorte” waar hij geen enkel bewijs voor zag, is toch belangrijk.

Weg met het troetelantwoord

Er staan dus een hoop vraagtekens bij de testosterontheorie. Toch presenteren veel neurowetenschappers het nog steeds als feit. Zo zei Dick Swaab bijvoorbeeld in een interview: “Het wordt keer op keer bevestigd, op allerlei verschillende manieren. (…) alle onderzoeken wijzen in dezelfde richting.” Volgens Jordan-Young is het eerder zo dat de testosterontheorie in zijn hemd staat, maar dat wetenschappers desondanks een beetje verliefd blijven op testosteron als verklaring. “Een troetelantwoord (…) dat in de weg staat van de wetenschap”, schrijft ze. In haar lezing voegde ze er desgevraagd aan toe: “Ik heb trouwens niet de illusie dat Swaab mijn boek gaat lezen, en dan denkt: Oh, ik heb het al die tijd helemaal mis gehad’.” Swaab meldde dat hij Jordan-Youngs boek niet heeft gezien en daar dus ook niets over kan zeggen. We wachten dus af.