Biseksualiteit komt onder dieren én mensen veel voor: 3-6% van de mensen heeft het sinds de puberteit gedaan en 18-25% fantaseert erover. Toch gaat het meeste hersenwetenschappelijke onderzoek niet over bi- maar over homo- en heteroseksualiteit. Van het gedrag van vogels en onze ‘neefjes’, de bonobo’s, leren we echter dat het ook bij de homo sapiens met de seksuele geaardheid niet zo zwart-wit gesteld is als we vaak denken. Sterker nog: het lijkt erop dat we allemaal, in meer of mindere mate, biseksueel zijn.
Pinguïns doen het. Geiten doen het. Bijna zes procent van de mannen en ruim drie procent van de vrouwen hebben het sinds de puberteit gedaan. En bonobo’s doen het bijna iedere dag: ze hebben seks met zowel mannen als vrouwen. Biseksualiteit is onder alle gewervelde dieren – inclusief de mens – de normaalste zaak van de wereld. Het komt dan ook veel vaker voor dan ‘pure’ homoseksualiteit. In het dierenrijk zijn het alleen de bokken die wel eens enkel op andere bokken vallen en geiten volkomen links laten liggen.
Zelfs onder mensen is exclusieve homoseksualiteit zeldzaam. Een groot Amerikaans onderzoek onder leiding van Edward O. Laumann liet zien dat slechts 0,6 procent van de mannen en 0,2 procent van de vrouwen sinds ze volwassen zijn alleen seks hebben gehad met partners van hetzelfde geslacht. Toch is biseksualiteit in de wetenschap lang niet zo’n populair onderwerp als homoseksualiteit. We weten van het homobrein en het homogen, maar een sluitende theorie die verklaart waarom zoveel mensen en dieren bi zijn is er niet. Onderzoekers zien de wereld van de seksuele geaardheid in zwart-wit.
Volgens de Kinsey-schaal zit er tussen het zwart en wit van hetero- en homoseksualiteit nog een groot grijs gebied: biseksualiteit. Later onderzoek bevestigt dat. Zo ontdekten de wetenschappers Ellis, Burke en Ames dat 18% van de mannen en 25% van de vrouwen biseksuele fantasieën heeft. Bron afbeelding: Kinsey (1948, pp. 638). Klik op de afbeelding voor een grotere versie met toelichting.
Biseksualiteit bestond / bestaat niet
Dat heeft een historische reden. Aan het begin van de 20ste eeuw zagen de meeste mensen (ook wetenschappers) homoseksualiteit eigenlijk als een ziekte. En een ziekte heb je, of die heb je niet. Heb je dus één homoseksuele ervaring, dan ben je volgens die gedachtegang homo. Ook al was je daarvoor en daarna strikt heteroseksueel: biseksualiteit bestond niet.
Na de Tweede Wereldoorlog begon daar langzaam iets aan te veranderen. Zo kwam de wereldberoemde seksuoloog Alfred Kinsey met zijn Kinsey-schaal, die liep van helemaal hetero tot helemaal homo of lesbisch. Daartussenin zaten de biseksuelen. In 1985 pleitten onderzoekers Hansen en Evans ervoor het binaire denken over geaardheid te doorbreken met een nog ‘eerlijker’ schaal, waarop iedereen in een bepaalde mate homo- én heteroseksueel kon zijn.
Helaas is het in bijvoorbeeld het hersenonderzoek nog steeds gebruikelijk om alleen proefpersonen te gebruiken die exclusief homo- of heteroseksueel zijn. En dat laat interessante vragen onbeantwoord. Zoals: zitten biseksuelen echt in het midden van een ‘glijdende schaal’ tussen homo en hetero? Of is biseksualiteit gelegenheidsgedrag, iets dat alleen voorkomt in abnormale omstandigheden –een dierentuin of bij mensen, een gevangenis – waarin een heteroseksuele partner niet voorhanden is? En zou het kunnen dat we eigenlijk allemaal (een beetje) bi zijn?
Een zwart-wit kijk op de zaak – waarbij mensen alleen maar exclusief homo of exclusief hetero kunnen zijn – levert natuurlijk duidelijke onderzoeksresultaten op. Maar wat nou als de werkelijkheid niet zwart-wit maar regenboogkleurig is?
De zoektocht begint in de baarmoeder
Als we aannemen dat biseksualiteit ontstaat op ongeveer dezelfde manier als homoseksualiteit, dan begint onze zoektocht naar het hoe en waarom ervan in de baarmoeder. Onze toekomstige biseksueel is nog maar een embryo van zo’n zes weken oud. Zojuist heeft een klein stukje van zijn Y-chromosoom – het is een jongetje – een kettingreactie in werking gezet die ervoor zorgt dat de baarmoeder overspoelt raakt met androgenen. Androgenen is een verzamelnaam voor de mannelijke geslachtshormonen, waarvan testosteron het bekendste lid is. De androgenen veranderen de geslachtsdelen van het embryo langzaam maar zeker in die van een jongetje: zaadleiders, testikels en penis worden aangelegd.
We spoelen wat vooruit. We zijn in de tweede helft van de zwangerschap en onze bi-baby-in-spé is al een stuk groter. Nu is het tijd om de hersenstructuur aan te leggen. Die structuur zal straks een hoop dingen bepalen: bijvoorbeeld intelligentie – voor een groot deel althans – en of iemand zich een man of een vrouw voelt. Maar nu is er in de baarmoeder iets aan de hand. Het androgenenniveau is niet helemaal normaal. Daardoor ontwikkelt het breintje zich net iets anders dan gewoonlijk. De suprachiasmatische nucleus (SCN) wordt wat groter dan bij de gemiddelde man, net als een deel van de hypothalamus (INAH-3). Deze twee gebiedjes hangen samen met seksuele geaardheid, en als onze baby na 40 weken geboren wordt is hij in aanleg al biseksueel.
Wat er in de baarmoeder met het brein gebeurt is niet allesbepalend voor hoe iemand zich later ontwikkelt. Maar een bepaalde aanleg kan al wel aanwezig zijn.
Een meisje overspoelt door jongenshormonen
Voor meisjes geldt dezelfde theorie. Als hun hersenen in de tweede helft van de zwangerschap worden blootgesteld aan meer androgenen dan gebruikelijk, krijgen ze een wat ‘mannelijker’ brein en hebben ze meer kans om lesbisch of biseksueel te zijn. Het zijn ook de meisjes die het sterkste bewijs voor deze baarmoedertheorie leveren. In Nederland hebben ongeveer 1 op de bijna 12.000 baby’s een aangeboren afwijking met de naam congenital adrenal hyperplasia (CAH). Bij hen is iets mis met de bijnieren, waardoor deze een grote hoeveelheid androgenen produceren. Zoals we net hebben gezien, zorgen die androgenen er normaliter voor dat een jongetje wordt uigerust met de juiste geslachtsdelen en bijbehorende hersenstructuur.
Wanneer een meisje met CAH geboren wordt, is ze blootgesteld aan een grote hoeveelheid ‘jongenshormonen’. Dat zorgt er niet alleen voor dat ze vaak een bijzonder forse clitoris heeft bij de geboorte – die soms wordt aangezien voor een penis – maar ook dat een CAH-meisjesbaby in aanleg een ‘mannenbrein’ heeft. Meisjes met CAH ontdekken als ze in de puberteit komen vaak dat ze lesbisch of biseksueel zijn. En dat is een sterke aanwijzing dat het androgenenniveau in de baarmoeder een belangrijke rol speelt bij het ontstaan van iemands seksuele voorkeur.
Bij je geboorte is je brein nog niet af
Volgens de ‘baarmoedertheorie’ ontstaat biseksualiteit dus net als homoseksualiteit nadat een ongeboren brein is blootgesteld aan een abnormale hoeveelheid mannelijk geslachtshormoon. Sommige wetenschappers zetten hier vraagtekens bij. Zoöloog Leyley Rogers wijst er in haar boek ‘Sexing the brain’ op dat de hersenen na de geboorte nog een enorme ontwikkeling doormaken. Ervaringen en gebeurtenissen in de kindertijd en puberteit hebben een grote fysieke invloed op het brein. In dat licht lijkt het moeilijk vol te houden dat je seksuele voorkeur geheel en al is vastgelegd voordat je ter wereld komt.
Gebeurtenissen in je kindertijd beïnvloeden de ontwikkeling van je brein.
Gelegenheidsbiseksueel
Het is dus goed mogelijk dat de omstandigheden waarin iemand opgroeit toch een rol spelen in de ontwikkeling van homo-, hetero- of biseksualiteit. Zo’n reactie op ‘omstandigheden’ zie je bijvoorbeeld in vogelpopulaties. Neem bijvoorbeeld de scholeksters. Bij deze vogels is de competitie tussen de mannetjes zo groot dat ze zich soms letterlijk doodvechten, met als gevolg dat er niet genoeg mannetjes zijn om alle vrouwtjes van een partner te voorzien. De oplossing van de scholeksters is elegant: zo’n 2% van de vrouwtjes, zo ontdekten de Groningse onderzoekers Dik Heg en Rob van Treuren, is biseksueel. Twee vrouwtjes die een mannetje delen die hen beiden bevrucht, waarna ze met zijn drieën op de eieren passen, zijn daarin het meest succesvol. Om de band tussen de vrouwtjes goed te houden, bestijgen die ook elkaar.
De scholeksters zijn dus ‘gelegenheidsbi’. En dat is in het dierenrijk geenszins zeldzaam. De pinguïns Roy en Silo – beide mannetjes – zijn bijvoorbeeld een wereldberoemd stel dat jarenlang onafscheidelijk was in Central Park Zoo, New York. Pas na zes jaar verliet Silo zijn partner Roy voor een vrouwelijke pinguïn genaamd Scrappy. Hoewel wetenschappers toentertijd opperden dat homoseksualiteit een onnatuurlijke reactie was op de stress van het opgesloten zijn in een dierentuin, is dit erg onwaarschijnlijk omdat biseksueel gedrag bijzonder vaak voorkomt in de natuur. Naast de pinguïn en de scholekster zijn er zo’n 1500 diersoorten bekend waarbij homo- en biseksualiteit voorkomt.
Ook bij mensen is gelegenheidsbiseksualiteit niet onbekend. In de gevangenis bijvoorbeeld hebben mannen die voorheen nooit homoseksueel gedrag vertoonden daar wel seks met andere mannen.
Ons neefje, de hippie-aap, de bonobo
De bekendste van deze dieren is natuurlijk ons ‘evolutionaire neefje’: de bonobo. Deze aap is – samen met de chimpansee – het meest aan de mens verwant. Ze staan vooral bekend om hun enorme liefde voor seks. Bioloog Frans de Waal bestudeert dit gedrag al jaren en zijn conclusies zijn helder: bonobo’s gebruiken seks niet alleen om zich voort te planten, maar ook als sociaal smeermiddel en om conflicten op te lossen. Ze doen het dan ook met veel verschillende bonobo’s, en daarbij maken ze geen onderscheid tussen mannetjes en vrouwtjes.
Juist omdat de bonobo’s in de evolutieladder zo dicht bij ons staan, worden sommige conservatieve wetenschappers en opinieleiders ongemakkelijk van deze vrije seksuele moraal. In de zomer van 2007 gebruikte onder meer de zeer christelijke schrijver en publicist Dinesh D’Souza de woorden van bonobo-onderzoeker Gottfried Hohmann om Frans de Waal is diskrediet te brengen. Hohmann betwijfelt of de observaties over het seksuele leven van bonobo’s in gevangenschap die De Waal heeft gedaan, wel geldig zijn in het wild. De bonobo’s die Hohmann in de Democratische Republiek Congo observeerde, deden namelijk vooral nogal weinig. Toegegeven, de vrouwtjes wreven wel duidelijk met hun genitaliën tegen elkaar, waarbij ze kleine kreetjes slaakten, maar dat kon ook gewoon een soort begroeting zijn en geen seks.
Klaarblijkelijk staat Nederland in het buitenland niet alleen bekend om de tulpen, molens en Goudse kaas…
D’Souza concludeert hieruit dat De Waal het allemaal heeft verzonnen, in de hoop een soort hippie-aap te creëren met een “verbluffende gelijkenis met de Nederlanders” want “meer geïnteresseerd in seks dan in werk of macht of wat dan ook”. Die kunnen we in onze zak steken, zullen we maar zeggen. Desgevraagd laat Frans de Waal weten dat er volop waarnemingen zijn van biseksualiteit onder bonobo’s in het wild, onder meer door zijn Japanse collega en veldwerker Suehisa Kuroda. De kleine aapjes zijn dus niet gelegenheidsbi, maar houden in aanleg gewoon allemaal van seks – het liefst veel en met beide seksen.
Ieder brein is bi
Maar wat zegt dit nu over biseksualiteit onder ons, homo sapiens? In ieder geval blijkt dat biseksualiteit in het dierenrijk helemaal niet zeldzaam is maar juist bijzonder normaal. Vogels worden bijvoorbeeld bi als de situatie daar om vraagt. Bonobo’s snoepen eigenlijk zonder uitzondering van twee walletjes. Het lijkt er op – zeker bij de bonobo’s – dat alle dieren als ze ter wereld komen ‘potentieel bi’ zijn. “Dieren doen niet aan een seksuele identiteit. Ze doen gewoon aan seks”, omschrijft de Engelse socioloog Eric Anderson het.
Homo sapiens is ook een diersoort.
Dit conflicteert helemaal niet met de theorie van Swaab en co over hoe bi- en homoseksualiteit in de hersenen ontstaat. Het is namelijk niet zo dat er óf heel veel androgenen in de baarmoeder aanwezig zijn óf heel weinig: de biologie is niet zwart-wit. Dat zou ook raar zijn, want er zouden dan alleen maar supervrouwelijke vrouwenbreinen en supermannelijke mannenbreinen ter wereld komen, en onze wereld zou bevolkt worden door slechts macho’s en watjes (m/v). In plaats daarvan komen androgenen wat betreft hoeveelheid in alle gradaties daartussen voor in de baarmoeder. Veruit de meeste mensen zijn wat betreft mannelijkheid en vrouwelijkheid dan ook een beetje van beide.
Dat maakt het ook onwaarschijnlijk dat iemand óf exclusief homoseksueel óf exclusief heteroseksueel ter wereld komt. Bovendien spelen na de geboorte de omgeving, de opvoeding en iemands ervaringen een belangrijke rol. Statistieken tonen inderdaad aan dat seksuele geaardheid geen zwart-wit verhaal is en dat biseksualiteit – in daad en helemaal in gedachte – eerder regel dan uitzondering is: bij ieder van ons zit ons brein ergens op de glijdende schaal tussen hetero en homo. Of, kort gezegd: iedereen is bi.