De betekenis van namen

Onderzoek binnen de naamkunde richt zich op de historie en de betekenis van namen, en op de factoren die een rol spelen bij naamgeving.

30 juni 2006

Zoals taalkundigen talen bestuderen doen naamkundigen onderzoek naar namen: de naam zegt het eigenlijk al! In de traditionele naamkunde gaat het vooral om de bestudering van namen van personen (voornamen en familienamen) en plaatsen (plaatsnamen, straatnamen en dergelijke), maar tegenwoordig behoren ook de namen van huisdieren, boten, huizen, bedrijven of café’s tot het onderzoeksdomein van de naamkunde.

Voornamen

Namen zijn als etiketten die we op potjes plakken om te onthouden wat er in zit. Vanuit taalkundig oogpunt zijn namen daarom nuttige hulpmiddelen bij het voeren van een gesprek. Als je bijvoorbeeld iets wilt vertellen over die ene bekende voetballer, dan hoef je niet uit te leggen bij welke club hij speelde en in welke jaren hij actief was; de naam Johan Cruyff is voldoende. Iedereen weet dan over wie je het hebt. Maar waar komt die achternaam Cruyff nou eigenlijk vandaan? En in welk decennium was Johan een populaire voornaam? Heeft Johan Cruyff ook invloed gehad op de voornaamgeving, oftewel, zijn er kinderen vernoemd naar deze beroemde voetballer?

Voornamen: wat zegt je voornaam over jou?

Populariteitsgrafiek Johan
Bron: Nederlandse Voornamenbank
Meertens Instituut

Straatnamen

Ook straatnamen dienen het gemak als richtingaanwijzers en geheugensteuntjes. Als je de weg kwijt bent, kunnen bordjes met straatnamen je immers helpen om je te oriënteren. Maar hoe komen straatnamen eigenlijk tot stand? En welke mensen houden zich daar mee bezig? En is dat tegenwoordig heel anders dan vroeger?

Straatnamen: regelgeving en originaliteit

Namen zijn ook middelen om bijvoorbeeld personen of plaatsen van elkaar te onderscheiden. Wanneer er maar één stad zou zijn, zou het woord stad voldoende zijn om naar deze plaats te verwijzen. Bij een veelheid van steden, helpen namen om elke stad uniek te maken. Namen zijn dus een middel om binnen een soort – mensen, straten, steden, katten etc. – de individuele leden van die soort te kunnen benoemen. Huisdieren krijgen bijvoorbeeld pas een echte identiteit als hun baasje hun een naam heeft gegeven. Wat zijn nou typische honden- en kattennamen? En wat zeggen de namen van huisdieren over hun naamgevers? En: hoe zijn plaatsnamen ontstaan? In hoeverre kunnen plaatsnamen ons informeren over de geschiedenis van een bepaald gebied, of over de taal die daar gesproken werd? Op dit soort vragen zoeken naamkundigen een antwoord.

Drogeham [gem.: Achtkarspelen, Fr] 1558 Drogeham: plaatselijk De Ham geheten. Samengesteld uit droog en ham ‘door een dijk ingesloten, omheind land’, Fri. Droegeham.

Markelo [gem.: Markelo, O] 1188 ingevoegd eind 13e E Marclo; 1382 Markelo; wordt enderzijds verklaard als het lo ‘bos’ van de marke, anderzijds als ‘grensbos’, vgl. eng. Marcle = mearcleah ‘grensbos’.

Marum [gem.: Marum, Gr] 1385 Marum; ms. een samenstelling van mâr en heem ‘woonplaats aan een water’, vgl. fri. Marum, of derde nv. mv. van ofri. mâr ‘waterloop’, te vergelijken met eng. Mareham, ca. 1200 Marum.

Bron: Berkel, G. van & K. Samplonius (1995), Nederlandse plaatsnamen. De herkomst en betekenis van onze plaatsnamen (Prisma Informatief). Utrecht.

Multidisciplinair

Naamkundig onderzoek biedt veel mogelijkheden om aansluiting te vinden bij andere onderzoeksgebieden. Bij taalkunde bijvoorbeeld, waarbinnen onderzoek wordt gedaan naar taalvariatie. Zoals talen geografisch, sociaal en historisch variëren, zo verschilt de naamgeving ook in verschillende gebieden, in verschillende milieus en door de tijd heen. Daarnaast zijn namen een heel goede bron voor historisch onderzoek omdat namen vaak iets zeggen over vroeger tijden. Bijvoorbeeld hoe de ligging van een stad was ten opzichte van een rivier of een heuvel. Naamkunde heeft hierdoor een multidisciplinair karakter. Natuurlijk proberen naamkundigen ook zelf een theoretisch kader te ontwerpen, bijvoorbeeld door het definiëren van het begrip naam en door vast te stellen wat namen anders maakt dan ‘gewone’ woorden.