Spinozapremie voor onderzoek naar het skelet van de cel

Levende cellen zijn flexibel, maar zeker niet slap. Hun cytoskelet – het geraamte van de cel – zorgt ervoor dat ze hun stevigheid en vorm behouden. Maar soms moeten cellen van vorm veranderen, bijvoorbeeld tijdens de celdeling wanneer de cel zich uitrekt en zichzelf in tweeën splitst. Ook hierbij speelt het cytoskelet een cruciale rol.

Marileen Dogterom onderzoekt hoe het cytoskelet werkt en ze concentreert zich daarbij op de krachten die het cytoskelet uitoefent tijdens de celdeling. Ze is hoogleraar bionanowetenschappen aan de TU Delft en leidt het BaSyC consortium, een groot samenwerkingsverband van Nederlandse onderzoeksgroepen die een synthetische (kunstmatige), levende cel willen maken. NEMO Kennislink publiceerde eerder een interview met Dogterom waarin ze vertelt over haar onderzoek en haar werk aan de synthetische cel.

Holle buisjes

Dogterom is natuurkundige en specialiseerde zich tijdens haar promotieonderzoek in Parijs in de biofysica – het vakgebied dat natuurkunde gebruikt om biologische processen te onderzoeken. Nadat haar begeleider haar opnames had laten zien van de celdeling raakte ze gefascineerd door het mechanische karakter van dit proces. Dogterom wilde begrijpen hoe het cytoskelet de krachten kan leveren om een cel uit te rekken en in het midden af te knijpen.

Het cytoskelet is geen stabiel, hard geraamte, maar een continu veranderend geheel van holle buisjes, de microtubuli, die doorlopend zichzelf vormen en weer afbreken. Dogterom voerde baanbrekende experimenten uit, waardoor ze erin slaagde om als eerste ter wereld de krachten die de microtubuli uitoefenen te meten. Daarmee zette ze zich al vroeg in haar loopbaan internationaal op de kaart, aldus de Spinoza-jury. Het onderzoek van Dogteroms groep is nationaal en internationaal heel zichtbaar en de jury roemt de kwaliteit van haar publicaties, waarmee ze de biofysica als geheel naar een hoger niveau heeft getild.

Waarom denkt Dogterom zelf dat ze de Spinozapremie krijgt? “Poeh, ik ben blij dat ik daar niet zelf over na heb hoeven denken. Maar met die experimenten heb ik wel een pioniersrol vervuld tijdens mijn promotie- en postdoctijd en daar ben ik zeker trots op.” Toen ze het telefoontje kreeg van Stan Gielen, voorzitter van NWO (de organisatie die de Spinoza’s uitreikt), dacht ze niet meteen aan de Spinozapremie. “Ik was in Lausanne op een workshop en ik zag Stan Gielen op m’n scherm staan, dus ik dacht dat ik in een commissie moest. Maar het bleek iets heel anders te zijn.” En haar reactie toen? “Toen hij zei ‘ik heb goed nieuws’ schoot het door m’n hoofd, maar eigenlijk dacht ik even helemaal niks. Het was echt onverwacht.”

Biologische werkelijkheid

De toekenning van de Spinoza’s heeft dit jaar een bijzonder tintje, omdat Dogterom heel nauw samenwerkt met Anna Akhmanova van de Universiteit Utrecht die óók de Spinozapremie krijgt. In 2013 kregen ze samen een Europese Synergy Grant, een prestigieuze en omvangrijke onderzoekssubsidie. “Ik vind het heel erg leuk dat Anna ook een Spinozapremie krijgt”, zegt Dogterom. “Wij werken samen aan het begrijpen van het cytoskelet in complexe cellen zoals in gist, planten en dieren. We concentreren ons op het regelmechanisme dat de vorming van het cytoskelet aanstuurt en we willen zoveel mogelijk de biologische werkelijkheid begrijpen.”

Dat laatste is een mooi contrast met haar werk aan het bouwen van een synthetische, levende cel. “Dat proberen we juist zo eenvoudig mogelijk te doen, we zoeken naar de meest basale vorm waarin dit lukt. Maar de technieken die we ontwikkelen in de samenwerking met Anna vormen weer de basis voor mijn bijdrage aan het programma van de synthetische cel.”

Tot slot de onvermijdelijke vraag wat ze met de €2,5 miljoen gaat doen. “Daar ga ik deze zomer eens rustig over nadenken. Deze extra financiering maakt het mogelijk om misschien iets wildere plannen uit te voeren die niet zijn meegenomen in de bestaande, grote programma’s. Maar ik denk er ook over om dit geld te gebruiken om samenwerking te promoten, ik zie deze prijs niet als iets wat alleen voor mij is bestemd. Daarom denk ik aan mogelijkheden om jonge mensen met goede ideeën die aansluiten bij wat we in Delft doen, de kans te geven om een tijdje bij ons te komen voor onderzoek. Maar ik weet nu nog niet welke plannen de zomer overleven.”