'Zwangerschap, de geboorte van een moeder'

Uit de scans bleek dat in de hersenen van zwangeren een interne verbouwing plaatsvindt die overeenkomsten vertoont met de ‘rijping’ van hersenen in de puberteit. In beide gevallen vormt een sterke toename in de productie van diverse geslachtsspecifieke hormonen de aanzet tot de interne verbouwing. Tijdens de zwangerschap zijn die pieken zelfs nog groter; een vrouw maakt tijdens haar zwangerschap meer oestrogeen aan dan in de rest van haar leven, inclusief de puberteit.

Minder grijze stof

Het effect bij zwangere vrouwen dat uit dit onderzoek blijkt, is een afname van de hoeveelheid grijze stof in sommige gebieden van de hersenen. De hersenen bestaan hoofdzakelijk uit twee soorten weefsel: grijze stof en witte stof. De grijze stof zijn de hersencellen met hun korte uitlopers naar naburige hersencellen; de witte stof zijn de lange-afstandsverbindingen en ondersteunende cellen. Een van de hersengebieden waar de grijze stof afneemt is de hippocampus, die een sleutelrol speelt bij het geheugen. Verder neemt deze af in gebieden die te maken hebben met de theory of mind. Dat wil zeggen: de delen van de hersenen die zich specifiek bezig houden met nadenken over wat een ander mogelijk denkt, voelt en wil.

De onderzoekers denken dat de hersenen zich zo voorbereiden op de nieuwe taken, waar empathie met, en zich verplaatsen in het jonge kind natuurlijk heel belangrijk zijn. Op de website van haar onderzoeksgroep zwangerschaphersenen.nl hebben ze daar een pakkend motto voor: Pregnancy: the Birth of a Mother.

Toch lijkt het nogal een sprong: uit een afname van grijze stof in bepaalde hersengedeeltes concluderen dat de zwangere bezig is om zich op haar kind te focussen. Je zou als leek eerder denken, dat die afname duidt op degeneratie van die hersengebieden? Hoekzema: “Afname van de hoeveelheid grijze stof kan inderdaad een teken zijn van neurodegeneratie, zoals bij dementie. Maar in dit geval interpreteren we die afname eerder als het selectief weghalen van verbindingen, zoals bij de adolescentie.”

Net als de puberteit

De hoeveelheid grijze stof neemt ook tijdens de puberteit af, omdat de hersenen ook dan druk bezig zijn selectief verbindingen tussen hersencellen weg te snoeien. Zo stellen de hersenen zich in op de taken die ervan gevergd worden. Die verbindingen zijn aanvankelijk in overmaat aangelegd, zodat de jonge hersenen, bij wijze van spreken, nog alle kanten op kunnen. De enorme hormonenpiek tijdens de zwangerschap zou dan de ultieme voorbereiding van de hersenen op het moederschap in gang zetten.

Bij MRI-scans is er altijd het gevaar, dat toevallige variaties tussen individuen en allerlei ruis (zoals artefacten van de intensieve databewerking of de beperkte resolutie van de scans) de onderzoekers op een dwaalspoor brengen. Maar de verschillen tussen voor en na de zwangerschap bleken in dit geval behoorlijk robuust. Om dat te checken, lieten de onderzoekers de computer achteraf de verschillen tussen de scans van alle vrouwen (dus ook de controlegroepen) beoordelen, en de vraag beantwoorden: is deze vrouw ooit zwanger geweest, of niet? De computer pikte alle ooit zwangere vrouwen eruit, zonder vals positieven, dus zonder ook maar één vrouw onterecht als ‘ooit zwanger’ aan te merken.

Uit de MRI-scans twee jaar na de geboorte blijkt, dat de meeste veranderingen ook dan nog aanwezig zijn. De hormoonspiegels zijn dan allang weer normaal. De interne verbouwing van de hersenen is waarschijnlijk dus blijvend, mogelijk voor de rest van het leven.

De uitzondering is de hippocampus, die na twee jaar weer ongeveer op het oude niveau zit qua grijze stof. Hoekzema: “De hippocampus is een van de weinige hersengebieden waarvan uit eerder onderzoek bekend is, dat daarin ook bij volwassenen nog neurogenese plaatsvindt.” Neurogenese, het ontstaan van nieuwe hersencellen, gebeurt in de rest van de hersenen na de vroege kindertijd niet of nauwelijks meer.

Post-natale depressie

Niet alle neurowetenschappers accepteren zonder meer, dat ‘afname grijze stof’ gelijk staat aan ‘voorbereiding op het moederschap’. Hoekzema zag echter in de data – met de nodige voorzichtigheid – ook dat er een verband was tussen de grootte van het individuele hersenverschil voor en na de zwangerschap, en de sterkte van de band tussen moeder en kind (zoals gemeten met psychologische tests na de geboorte). In vervolgonderzoek wil ze ook gaan bekijken, of een onvoldoende ‘zwangerschapsverbouwing’ van de hersenen een rol speelt bij het ontstaan van post-natale depressie.

Het onderzoek is overigens nog in volle gang en de wetenschappers zijn op zoek naar nieuwe proefpersonen. Hoekzema: “Het is best lastig om proefpersonen voor zulk onderzoek te vinden. We hebben vrouwen nodig die zwanger willen worden, en daarna moet het ook lukken. Veel mensen praten daar in die fase niet graag over.”