Zorgen sociale media voor meer polarisatie?

Toch is een causaal verband nooit echt wetenschappelijk aangetoond, waarschuwt Marijn Keijzer. Hij promoveerde deze maand cum laude aan de Rijksuniversiteit Groningen op onderzoek naar polarisatie en sociale media. “Juist doordat de opkomst van sociale media parallel loopt aan de toenemende polarisatie, is een verband zo moeilijk te onderzoeken. Je kunt namelijk niet twee werelden vergelijken: een waarin geen internet bestaat en een waarin dat wel bestaat.”

Meer polarisatie offline

En opvallend: onderzoeken die tot nu toe gedaan zijn wijzen juist op een omgekeerd effect, vertelt Keijzer. Zo is er een invloedrijke studie geweest van een groep economen die een vergelijking maakte tussen gebruikers van sociale media en mensen die er nog van wegblijven. De onderzoekers concludeerden dat de eerste (online) groep minder gepolariseerd was dan de tweede (offline) groep. Keijzer: “Je kunt hier wel iets op afdingen. Misschien zijn het gewoon andere mensen: mensen op sociale media zijn bijvoorbeeld vaak jonger dan mensen die zich niet op sociale media begeven. En we weten dat mensen meer gaan geloven in hun eigen denkbeelden naarmate ze ouder worden.”

In een Amerikaanse studie werden twee groepen Twitter-gebruikers vergeleken: de ene groep kreeg betaald om een aantal automatische bots te volgen, die werden beheerd door de onderzoekers; de andere groep volgde deze bots niet. Die bots waren zo geprogrammeerd dat ze elke dag meningen van echte opinieleiders in de VS retweetten. Ook hier was de uitkomst contra-intuïtief: de mensen die een account volgden die tegenovergesteld was aan hun eigen politieke opvattingen, gingen juist meer geloven in hun eigen gelijk dan de mensen die een account volgden die in overeenstemming was met hun eigen politieke opvattingen, of de mensen die helemaal geen bots volgden.

Polarisatie buiten de filterbubbel

Keijzer: “Mensen schuiven dus op richting extremen wanneer ze een account volgen van de andere kant. Dat is eigenlijk heel gek. Waarom zou een argument dat bij mij niet resoneert, en tegenover mijn eigen mening staat, mij extremer maken in mijn eigen opvatting?” Toch deed Keijzer eenzelfde bevinding in zijn onderzoek. Daarin rekruteerde hij socialemediagebruikers op Facebook en liet ze meningen uitwisselen op een eigen platform. “We zagen dat wanneer ze meningen uitwisselden met mensen met wie ze het heel erg eens waren, er niet zoveel gebeurde. Maar wanneer ze meningen uitwisselden met mensen die aan de andere kant stonden van het politieke spectrum, waren ze geneigd om nog meer vast te houden aan hun eigen mening.”

“In de media, maar ook vanuit de wetenschap wordt vaak gewezen op het gevaar van de filterbubbel: die zou een soort echokamer zijn van je eigen gelijk. Maar dit onderzoek laat eigenlijk zien dat dat niet zo is. Het laat juist zien dat wanneer we de hele tijd geconfronteerd worden met andersdenkenden, we elkaar juist minder gaan begrijpen en meer gaan geloven in onze eigen ideeën.”

Het algoritme inzetten als wapen

Door deze onderzoeksuitkomsten raken we in een lastige patstelling. Want als het contact tussen andersdenkenden niet helpt, of zelfs tegenwerkt, wat moeten we dan? Moeten ons allemaal nog meer terugtrekken in onze eigen wereld of radicaal afstand doen van sociale media? Nee, zegt Keijzer. “Ik denk dat er eerder een taak ligt voor ontwerpers van socialmediaplatforms, maar ook voor media in bredere zin: zij moeten verantwoordelijkheid nemen door mensen in hun eigen wereld aan te spreken en steeds een iets breder informatiedieet voor te schotelen. Stukje bij beetje. En niet door extreme meningen te delen, want dat werkt averechts.”

Maar hoe bereik je dat? Keijzer denkt dat we de algoritmes die polarisatie nu soms in de hand werken, ook kunnen gebruiken om een tegenovergesteld effect te bereiken. “Kunnen we de online sociale netwerken van mensen op zo’n manier inrichten dat ze juist polarisatie tegengaan? Zodat mensen wanneer ze een belangrijke fase van hun denken ingaan, nog net iemand ontmoeten met een mening waarvoor ze openstaan. Dat vind ik een interessante vraag. Dan kunnen we dat algoritme waar iedereen zo bang voor was, gaan gebruiken als goedaardig wapen om consensus te creëren.”

Grote techbedrijven

Is dat ook een realistische denkrichting in een wereld waarin de meeste platforms in handen zijn van grote techbedrijven, die vooral een winstoogmerk hebben? Keijzer denkt van wel, immers: de grootste bedreiging van platforms als Facebook is dat mensen ervan afgaan omdat ze het niet prettig vinden dat er alleen maar extreme meningen voorbijkomen. “Als Facebook op lange termijn wil blijven bestaan, dan moet het een platform worden dat mensen prettig vinden”, aldus de onderzoeker.

“Ik weet ook dat daar mensen werken aan dit soort toepassingen. Het klinkt eng om algoritmes aan te passen en interventies te doen om mensen meer naar elkaar toe te laten bewegen, maar in feite gebeurt dat nu ook. Personalisatie-algoritmen zijn ervoor gemaakt om je een zo prettig mogelijke sociale mediaervaring te geven. De vraag is hoe we die ervaring kunnen verbeteren. En voor techbedrijven is het ook belangrijk om uit te zoomen naar de maatschappelijke impact van hun diensten.”

Antal van den Bosch, hoogleraar Taal en Kunstmatige Intelligentie aan de UvA en niet betrokken bij het onderzoek, ondersteunt het idee dat de filterbubbel in een genuanceerder perspectief moet worden gezet. “We weten nog lang niet alles over de dynamiek van echokamers, polarisatie en bubbels.”

Hij ziet er zeker ook wat in om algoritmes in te zetten om bepaalde valkuilen te voorkomen. “Wetenschappers en bedrijven werken in toenemende mate (samen) aan het verbeteren van online discussies, waardoor gebruikers terugkomen en niet weglopen vanwege de giftigheid. Als we samen de constructiviteit van online discussies kunnen verbeteren, bijvoorbeeld door constructieve meningen te ‘promoten’, dan maken we de ervaring van het lezen van en deelnemen aan discussies beter en waardevoller, en hellen discussies minder snel naar één kant.”