Zo verandert misdaad tijdens een crisis

“Om nu al te constateren dat er een daling – of stijging – van criminaliteit is, is te voorbarig en te simpel,” stelt criminoloog dr. Jasper van der Kemp. Hij ziet het als vanzelfsprekend dat veel ‘zichtbare’ criminaliteit nu afneemt. “Criminaliteit op straat, of inbraken thuis zullen logischerwijs nu afnemen: er is gewoon minder gelegenheid om die misdaden uit te voeren.”

Binnen de criminologie zijn er meerdere theorieën die gebruikt worden om misdaad te verklaren. Sommige daarvan focussen op de keuzes van het individu, maar bij de gelegenheidstheorie ligt dat net iets anders. Deze schrijft voor dat gelegenheid de dief maakt. De theorie bestaat uit drie onderdelen: er moet een (gemotiveerde) dader zijn, een aantrekkelijk doelwit en een situatie waarin geen capabel toezicht aanwezig is. Dat laatste is de mate waarin er toezicht is én de mate waarin dat toezicht in staat is om een dader zijn gelegenheid te ontnemen. Volgens de gelegenheidstheorie kun je criminaliteit voorspellen door deze drie onderdelen in acht te nemen. In de huidige situatie, waarin de corona-uitbraak onze maatschappij ontwricht, zul je veranderingen zien optreden in die gelegenheid, en dus in vormen van – en hoeveelheden crimineel gedrag.

Online gelegenheid

Dat is volgens Van der Kemp ook waarom er de afgelopen weken meer cybercriminaliteit voorkwam, waar Europol recent al voor waarschuwde. “Dat is eigenlijk een voortzetting van een trend die we al langer zien: het leven speelt zich meer en meer online af.” Daarom is het interessanter voor criminelen om daar hun pijlen op te richten. Nu iedereen thuis zit en online werkt, is daar nog meer aanleiding toe.

“En dan heb je nog de criminaliteit die gericht is op deze corona-uitbraak zoals oplichting bij het bestellen van mondkapjes.” Er gingen op sociale media al verschillende waarschuwingen rond voor vormen van oplichting: oplichters zouden ouderen oplichten door hen voedselpakketten te laten kopen. Het OM heeft aangegeven mensen die gebruikmaken van de corona-uitbraak voor hun eigen criminele gewin, strenger te willen straffen. Dat zou kunnen afdoen aan het ‘tekort aan surveillance’ in het gelegenheidsmodel, mits ook de ervaren pakkans toeneemt.

Maatschappelijke routines

De huidige, ontwrichte maatschappij verandert dus wel degelijk iets in de manier waarop criminaliteit nu functioneert. “Uit voorbeelden uit het verleden kunnen we opmaken dat grote maatschappelijke veranderingen hun uitwerking hebben op criminaliteit.” Zo noemt Van der Kemp de stijging in woninginbraken na de Tweede Wereldoorlog. Destijds waren mannen aan het front, en moesten vrouwen aan het werk. Het resultaat was lege huizen, een ideale gelegenheid voor dieven. Na de oorlog bleef de hoeveelheid woninginbraken hoog. De veranderde maatschappelijke situatie zorgde voor de opkomst van een specifieke vorm van criminaliteit.

“Dat zag je ook gebeuren toen winkels ineens langer open mochten: roofovervallen namen toe, met name in de avonduren. Dan is het donker en zijn er niet veel mensen, er werd dus onbedoeld gelegenheid gecreëerd.” De maatschappelijke routines hebben dus invloed op de gelegenheid die gecreëerd wordt voor criminaliteit. In de huidige situatie is het eigenlijk precies andersom: de gelegenheid neemt af. “Veel straatgeweld vindt plaats op plekken waar alcohol wordt genuttigd. Nu de horeca dicht is, neemt dat soort criminaliteit dus af. Ik verwacht een piek als de horeca straks weer open gaat, waarna de situatie zich stabiliseert. Dan is er nu dus een tijdelijke daling, maar die betekent weinig in het grotere plaatje.”

Wanneer criminaliteit naar aanleiding van de corona-uitbraak wel verandert, is dat vaak doordat het in het verlengde ligt van een al eerder in gang gezette verandering. Een voorbeeld daarvan is het betalen met de pinpas. In Nederland is er al jaren een afname in contant geld te zien. Tijdens de huidige corona-crisis zie je dat verder teruglopen. Ook dat heeft weer invloed op manieren hoe criminelen toeslaan. Als er minder contant geld is, hebben overvallen steeds minder zin. “De transitie van contant naar pin was al in gang gezet, die wordt nu alleen versterkt.”

Een ander gebied waarin verandering op zal treden, is het drugscircuit, voorspelt Van der Kemp. Bepaalde (legale) grondstoffen als apaan, BMK, PMK en saffrol kwamen vooral uit China. De toevoer van deze grondstoffen staat nu tijdelijk stil, waardoor het maken van synthetische drugs moeilijker zal zijn voor criminelen. Dit is echter geen goed nieuws voor justitie en politie. Doordat criminelen nu op een andere manier aan hun grondstoffen moeten komen, ontstaan er nieuwe routes waardoor de criminelen uit beeld verdwijnen. “Het zal moeilijk zijn om daar weer grip op te krijgen.”

Onderzoek

Van der Kemp verwacht dus wel verschuivingen in het soort misdaad, maar vindt het vooral interessant om de verschillen uit te pluizen. “Als we straks onderzoek doen naar deze situatie kun je hele specifieke vragen stellen. Wat zijn nou de gebieden waar een verandering in criminaliteit optreedt, en waarom specifiek daar?” Sommige criminaliteit zal namelijk onveranderd doorgaan. “Er vinden nog steeds plofkraken en diefstallen plaats. De vraag is, waarom gaan die nu specifiek door en waarom op die locaties? Dat is interessant voor verder onderzoek.”

Tot slot benadrukt Van der Kemp dat het tot nu toe alleen over de zichtbare criminaliteit gaat. De stijging in cybercrime kunnen we zien in het aantal aangiftes. Andere vormen van criminaliteit waren al moeilijk zichtbaar, en worden nu bijna onzichtbaar. “Denk aan huiselijk en seksueel geweld. Dat is een soort criminaliteit die veel minder zichtbaar is, ook zonder crisis. Maar nu het leven zich achter gesloten deuren bevindt, wordt het nog moeilijker om daar toezicht op te houden.” Dat zijn echter vaak niet de eerste vormen van misdaad waar mensen bij stilstaan, dus is het nu van belang om extra waakzaam te zijn. De dalende cijfers van misdaad op straat zouden dus een vertekend beeld van een minder criminele samenleving kunnen geven.