Zit racisme ingebakken in alledaagse taal?

Historische bagage

Om die vraag te beantwoorden moet je eerst goed kijken naar de definitie van racisme, zegt Markus Balkenhol. Hij is antropoloog aan het Meertens Instituut en gepromoveerd op het cultureel geheugen van de slavernij. “Racisme wordt vaak ten onrechte begrepen als een individuele opvatting van mensen. Maar in onderzoek naar racisme kijken we hoe raciale opvattingen ingebed zijn in bredere structuren.”

“Of een individu een woord als kwetsend ervaart, is afhankelijk van het talige systeem als geheel. Stel je voor: er daalt een aliën neer in het voetbalstadion en iemand roept ‘aap’, dan is dat niet per se racisme, want niemand begrijpt waarom hij dat zegt. Het wordt pas een probleem als iemand uitgescholden wordt voor ‘aap’, en alle aanwezigen begrijpen wat hij bedoelt.”

Uiteindelijk gaat het er dus niet om dat bepaalde individuen zich gekwetst voelen. “Het gaat erom dat er een beeld herhaald wordt wat er uiteindelijk voor zorgt dat bepaalde groepen mensen geen toegang hebben tot de arbeidsmarkt of een opleiding, of zelfs het mens-zijn. Dat ze gezien worden als ‘zwarte pieten’ die een beetje clownesk zijn en niet slim genoeg om naar de universiteit te gaan. Dat is niet alleen ‘kwetsend’, maar het maakt het voor mensen van kleur onmogelijk om deel te nemen aan de maatschappij.”

Door de definitie van racisme op deze manier breder te trekken, kun je je als individu ook niet verschuilen achter het argument dat je iets niet racistisch bedoelt. “Woorden of gebaren hebben altijd een historische bagage. Neem de Hitlergroet: dat is van oorsprong een Romeinse groet. Maar je kunt nu niet op straat gaan staan en dit gebaar maken om je vervolgens te verontschuldigen: ‘O nee, maar ik bedoelde het als een Romeinse groet’. Dat geldt ook voor het n-woord of een woord als ‘zwarte piet’, dat heeft een bepaalde betekenislaag waar je niet omheen kunt. Je kunt niet zeggen: ik gebruik het niet zo, dus die betekenis is er niet.”

Overigens betrapte Thissen zichzelf tijdens haar veldwerk ook op hokjesdenken. Zo sprak ze twee mannen aan die buiten op een bankje zaten, omdat ze dacht dat het Limburgers waren. Maar zij voelden zich Hollanders, omdat ze daar geboren en getogen waren. “Toen we verder spraken bleek dat ze al meer dan dertig jaar in Limburg woonden. De een was zelfs Prins Carnaval geweest en de ander sprak heel trots over Roermond. Het laat zien dat iedereen meerdere identiteiten heeft. Hetzelfde geldt voor taal: in de Turkse winkel werd door de eigenaren – twee broers van Turkse afkomst – óók Roermonds dialect gesproken, terwijl veel mensen die plek daar niet mee associëren.”

Woorden vervangen

Hoe kunnen we loskomen van onze neiging tot hokjesdenken? Volgens Thissen helpt het als we onze eerste aannames meer durven te bevragen door ze met anderen te delen. “Je kunt tegen iemand zeggen: ik zie jou als Limburger, maar voel jij dat zelf ook zo? Ik denk dat dat veel mooie gesprekken oplevert. Net als de conversatie die ik had met die twee mannen. Vaak komt uit dat soort gesprekken naar voren dat identiteit veel genuanceerder ligt dan je van tevoren denkt.”

Daarnaast heeft het wel degelijk zin om een alternatief te bieden voor woorden met een discriminerende connotatie, meent Thissen. “Mijn proefschrift laat zien dat taalgebruik een groot effect heeft op ons gevoel van erbij horen of niet.” Balkenhol sluit zich daarbij aan. “Je kunt een woord misschien niet-racistisch bedoelen, maar dat maakt een woord nog niet niet-racistisch. Het gaat om de betekenis in het grote geheel. Dus het helpt als instanties een eerste aanzet doen om die woorden te veranderen, al was het maar om de discussie op gang te brengen. Of om mensen bewuster te maken van de manier waarop taal werkt. Taal is altijd aan verandering onderhevig, maar wij moeten wel zelf het duwtje in de goede richting geven.”