Zijn virtuele ontmoetingsplaatsen een oplossing voor Zoom-vermoeidheid?

Een pixelige avatar in 2D met een bril en bruin haar komt op me afgelopen. Als hij vlak naast mijn avatar staat, die ik zojuist heb opgetuigd met een groen shirt en blond haar, komt er een video- en geluidsverbinding tot stand. Ploep! Op een klein scherm bovenin het beeld verschijnt het gezicht van taalonderzoeker Mark Dingemanse, zittend op zijn zolderkamer in Nijmegen. Ook mijn camera en microfoon floepen aan. “Welkom! Als je op ‘volg’ drukt loop je vanzelf achter me aan. Handig voor de rondleiding.”

We waggelen rond door het virtuele kantoor dat hij heeft opgezet via het platform Gather. Je kunt er volledige ruimtes mee nabouwen. Kantoren, maar bijvoorbeeld ook congreszalen en klaslokalen. In het kantoor van Dingemanse heeft iedereen zijn eigen werkkamer. Er is een gemeenschappelijke hoek met comfortabel ogende sofa’s, rustend op een groot rood vloerkleed. “Hier komen we om te lunchen, samen koffie te drinken of te kletsen.” Zodra we naast het koffiezetapparaat gaan staan verschijnt er een gifje van een kopje dat volstroomt met koffie. Een paar stappen verderop staat een theepot, voor de theeliefhebbers.

Dingemanse en zijn collega’s draaien het programma sinds november continu op de achtergrond terwijl ze vanuit huis werken. Virtuele ontmoetingsplaatsen als Gather willen het online contact tussen groepen mensen prettiger en efficiënter maken. Daar is vraag naar. Als we iéts kunnen missen aan thuiswerken, dan zijn het wel de eindeloze uitputtende videocalls. Zijn platforms als Gather een goed alternatief?

Zoom-vermoeidheid

Van beeldbellen word je doodmoe. Dat is het voornaamste argument tegen diensten als Zoom en Teams. De zogenaamde ‘Zoom-vermoeidheid’ bestaat nog te kort om exact te weten wat het veroorzaakt, maar met theorieën uit de psychologie kom je een heel eind. Beeldbellen vereist dat je je aandacht richt op een klein scherm en daar geconcentreerd naar blijft kijken, heel onnatuurlijk. Alle informatie en communicatie moet je zien los te peuteren uit een klein vierkant wereldje. Handgebaren ontgaan je; mensen zijn vanaf hun schouders in beeld. Je hebt geen oogcontact. En dan is er nog de beeld- en geluidskwaliteit. Die is meestal niet best, volgens cognitief psycholoog Stefan van der Stigchel, die aan de Universiteit Utrecht aandacht onderzoekt in het lab. “Vaak komt het geluid en beeld net asynchroon binnen. Je merkt het niet altijd, maar het kost je hersenen meer moeite om te verwerken.”

Ronduit slecht, dat geluid, zegt ook Peter Werkhoven, die aan de Universiteit Utrecht onderzoek doet naar interactie in virtuele werelden. Hij doelt niet per se op de kwaliteit, maar op het feit dat je niet hoort uit welke richting geluid komt. Oftewel: er is geen stereogeluid. “In een fysieke vergadering hoor je meteen of iemand links of rechts van jou aan het woord is, en draai je je hoofd daarheen. Voor die stem heb je aandacht, andere geluiden filter je weg. Online kan dat niet. En als één iemand een vraag stelt in een videovergadering, kijkt iedereen elkaar tegelijk aan; iedereen voelt zich aangesproken. Idioot! Je wordt er niet alleen doodmoe van, het verstoort ook de conversatie.”

Sinds de coronacrisis kwamen er honderden platforms en apps bij die de online interactie menselijker willen maken. Gather, met vier miljoen gebruikers, concurreert bijvoorbeeld met diensten als Wonder, waar mensen elkaar eveneens als avatar ontmoeten. In Mozilla Hubs, ook ontworpen om makkelijker collega’s te ontmoeten, zijn de virtuele ruimten in 3D en de avatars minder blokkerig.

Platforms als Gather gaan een aantal fundamentele problemen van videobellen niet oplossen, denkt Van der Stigchel. Je spreekt elkaar immers nog steeds via een camera. Bovendien vreet zo’n virtuele wereld ook aandacht. Als je in levenden lijve aanwezig bent in een vergaderruimte heb je mensen om je heen. Je bent ‘embodied’, zoals de onderzoeker het noemt. “In een virtuele omgeving moet je jezelf in gedachten verplaatsen naar een plek waar je zelf niet bent. Verlies je even je aandacht, omdat je kat op schoot springt of er een kind huilt beneden, dan zit je weer op je eigen zolderkamer en ben je er helemaal uit. Werk en privé lopen ook bij Gather dwars door elkaar. Het kost moeite om je aandacht er telkens weer bij te krijgen.”

Vloeiende overgangen

Klopt, je zit nog steeds onherroepelijk naar een scherm te kijken waarop je elkaars lichaamstaal en gezichtsuitdrukking niet goed ziet, beaamt Dingemanse. Aan de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzoekt hij menselijke interactie in alledaagse gesprekken. Wat volgens hem Zoom onder andere zo vermoeiend maakt, is het gebrek aan vloeiende overgangen in een gesprek. “In Zoom klik je op een link zonder dat je vooraf weet wie of wat er op je scherm gaat verschijnen. En dan poef! Zit je ergens middenin. Na de vergadering klik je op ‘Leave meeting’. Poef! Iedereen is weer weg. Je bent in één klap het gevoel van een gedeelte ruimte kwijt.”

Klaterend water. Wij, of onze avatars dus, zijn de binnentuin met fontein binnengelopen en kletsen verder zittend op een tuinbankje. In een virtuele omgeving zijn die scherpe randjes ervan af, vertelt Dingemanse. “Een gesprek beginnen en eindigen voelt hier natuurlijk; je blijft de hele tijd in dezelfde virtuele omgeving. Dat geeft je het gevoel dat je ergens bent. Na een presentatie is het niet zwaaien en wegklikken, zoals het gaat in Zoom of Teams. Hier loop je nog even naar de koffieautomaat om na te kletsen, zoals het in het echt ook zou gaan. Die vloeiende overgangen zijn de sterke punten van dit platform.”