Zevenkieuwshaai pikt plek in van witte haai

Haaienonderzoeker Neil Hammerschlag van de Universiteit van Miami deed achttien jaar lang onderzoek naar witte haaien rond Robbeneiland in Zuid-Afrika. Dit rotsachtige eiland ligt in de Valsbaai ten zuiden van Kaapstad en wordt bewoond door grote aantallen zeehonden. Witte haaien kwamen er tot voor kort in groten getale om te jagen.

Tot een kentering plaatsvond in 2015, waarna er nog maar weinig witte haaien te zien waren. Hun verdwijning ging samen met de opkomst van een nieuwkomer: de zevenkieuwshaai, die ook zeehonden eet. Voor de onderzoekers was de verdwijning van de witte haaien een unieke kans om te zien wat er gebeurt met een marien ecosysteem als het grootste roofdier wegvalt. Hammerschlag en zijn collega’s van de educatieve kooiduikorganisatie Apex Shark Expeditions rapporteren hun observaties deze week in Scientific Reports.

Jacht op zeehonden

Tussen 2000 en 2018 hielden de onderzoekers de aanwezigheid en activiteit van witte haaien bij rond Robbeneiland. Op hun boten brachten ze in totaal achtduizend uur observerend door, waarin ze meer dan zesduizend witte haaien telden en achtduizend aanvallen op zeehonden. Tien jaar lang was het aantal haaien vrij stabiel, laten de gegevens zien.

In 2015 ging het zonder duidelijke reden plotseling flink bergafwaarts met de iconische jagers. Weken of maanden achter elkaar werden ze niet gezien. In 2017 en 2018 waren er vrijwel helemaal geen witte haaien over. Verrassend genoeg dook er rond die tijd wel iemand anders op. In periodes dat de witte haaien afwezig waren, documenteerden de biologen 120 keer een zevenkieuwshaai.

Leefgebied uitbreiden

Hammerschlag denkt dat de opkomst van het dier bij Robbeneiland te wijten is aan de verdwenen witte haaien. De onderzoekers kunnen niet uitsluiten dat witte haaien niks te maken hebben met de plotselinge aanwezigheid van zevenkieuwshaaien. Toch lijkt het wel aannemelijk. Ga maar na: zonder witte haaien in de buurt kan de nieuweling veilig rondzwemmen zonder te vrezen voor een aanval. Ook hoeft hij geen zeehonden te delen met de oorspronkelijke bewoners. Of ligt het misschien aan een verandering in watertemperatuur rond Robbeneiland? In principe kan dat de aanwezigheid van haaien beïnvloeden. Nee, zeggen de onderzoekers. De temperatuur van het water bleef tijdens de looptijd van het onderzoek gelijk.

Dat er een nieuw roofdier zou aankloppen was niet te voorspellen. We wisten alleen uit studies met landdieren, zoals vossen en wolven, wat er gebeurt met een voedselweb als roofdieren wegvallen uit het ecosysteem, legt Hammerschlag uit in een video over zijn studie. Meestal gaat het zo: als het roofdier verdwijnt, veroorzaakt dat een toename in hun prooi. Als die prooien zich vervolgens ongehinderd voortplanten, nemen de planten waar zij van eten vervolgens ook weer af.

Ecologische rol

Zo hoeft het dus niet in elk ecosysteem te gaan. In de oceaan is het lastiger om vast te stellen wanneer er ecologische veranderingen plaatsvinden. Ten eerste gebeurt alles onder water, waar je het niet kan zien. Ten tweede duren studies op zee vaak maar een paar maanden, wat te kort is om de basissituatie eerst goed in kaart te brengen.

Anders dan op het land, ging hier de inkrimping van het belangrijkste roofdier samen met de opmars van een nieuw groot roofdier. Deze ontdekking zou niet mogelijk zijn geweest zonder jarenlange monitoring van de dieren, aldus Hammerschlag.