Een rechter in toga die een verdachte veroordeelt: dat beeld kennen we van televisie. Maar hoe bepaalt de rechter eigenlijk de strafmaat: wat maakt dat een gevangenisstraf of taakstraf beter past, en voor welke duur? De toga staat voor de onpartijdigheid van de rechter, maar dat is ook maar een mens. Kunnen we het vonnis dan niet beter aan neutrale AI-rechters overlaten? Strafrechters Natalia Lubbe en Rogier Sonneveldt geven antwoord.

Afwegingen

Waar begin je bij het bepalen van een straf?

Natalia Lubbe: “Voor veelvoorkomende strafbare feiten werken we met oriëntatiepunten. Denk daarbij aan winkeldiefstal, rijden onder invloed of vormen van geweld. Dankzij die oriëntatiepunten weet je: als iemand voor de eerste keer een winkeldiefstal heeft gepleegd, krijgt de dader in beginsel een boete.”

“Toch is het lang niet altijd een simpel geval van één plus één is twee, want vervolgens ga je kijken: kan iemand de boete wel betalen? Zo nee, kan het in termijnen? Als ook dat niet lukt, kun je ook een taakstraf opleggen en daarmee afwijken van het oriëntatiepunt. Als iemand diep in de schulden zit, dan is elke boete lastig te betalen.”

Rogier Sonneveldt: “Het zijn niet voor niets oriëntatiepunten, geen wetten of regels. De oriëntatiepunten zijn ontwikkeld om de rechtseenheid tussen de verschillende rechtbanken en gerechtshoven te bewaken. De oriëntatiepunten vormen vaak een begin van denken. Ze dienen verschillen in bestraffing zoveel mogelijk weg te nemen, maar als rechter ben je vrij om alles wat je van belang vindt te betrekken bij het bepalen van de straf.”

Wat speelt dan verder mee in die afweging?

Lubbe: “We werken met verzwarende en strafmatigende omstandigheden. In sommige gevallen geven de oriëntatiepunten ook daar richting, bijvoorbeeld bij geweld tegen hulpverleners. Dan kun je de strafmaat verhogen met 33 tot wel 100 procent.”

We weten dat gevangenisstraf allerlei nadelige gevolgen kan hebben. Weegt dat mee als rechter?

Sonneveldt: “Stel dat het effect van een gevangenisstraf is dat iemand zijn baan en zijn huis verliest en geen inkomen meer heeft om zijn gezin te onderhouden. Dan kan dat een overweging zijn om te zeggen: laten we in dit geval geen gevangenisstraf opleggen, maar een taakstraf, want dan is de impact van de straf geringer. Dat is dus zeker een afweging.”

“Maar straffen hebben meerdere doelen. Een van de strafdoelen is voorkomen dat iemand nog een keer in de fout gaat, speciale preventie. Een ander belangrijk doel is vergelding, namens de slachtoffers en namens de samenleving. Die strafdoelen zijn een soort communicerende vaten, je weegt ze tegen elkaar af. Als het gaat om een heel ernstig vergrijp, bijvoorbeeld een levensdelict of een zedenzaak, dan staat vergelding eigenlijk altijd voorop. Gevangenisstraf is dan vaak de enige keuze die je hebt, hoezeer we ook weten dat mensen daar over het algemeen niet beter van worden.”

Lubbe: “We weten dat dus wel, maar houden daar niet altijd rekening mee, omdat dat gewoon niet gaat. Sommige zaken vinden we gewoon te erg om géén gevangenisstraf op te leggen. Vooral in kleinere zaken heb je als rechter dus meer vrijheid. Bij een diefstal, bedreiging of fraude heb je meer bandbreedte in het soort straf dat je oplegt.”

Sympathieke verdachte

De rechter vertegenwoordigt onpartijdig het recht, hoe voorkom je dat je menselijke kant doorschemert?

Sonneveldt: “Ik denk dat je daar niet aan ontkomt. Wij zijn uitvoerder van het recht, maar ook gewoon mens, met eigen opvattingen en perspectieven op de wereld. De invloed daarvan kun je nooit helemaal uitvlakken. De vraag is of dat heel erg is, dat hoort er ook bij.”

Lubbe: “Als ik naar mezelf kijk: ik was dertig toen ik begon als rechter. Ik had bijvoorbeeld nog geen kinderen en minder levenservaring dan nu. Dat beïnvloedt denk ik wel je overwegingen. Als iemand nu tegen me zegt: ‘Als je me de gevangenis in stuurt, dan staat mijn gezin op straat’, dan kan ik me beter indenken hoe heftig dat zou zijn. Dat kan een rol spelen in het eindoordeel. Toen ik nog geen kinderen had, dacht ik misschien sneller: dat is dan maar zo.”

Hoe zorg je dan dat vooroordelen niet ook meespelen?

Sonneveldt: “Ik had een tijd geleden een verdachte op zitting die heel erg leek op een oude schoolvriend, qua uiterlijke kenmerken en mimiek. Dat maakte hem voor mij heel sympathiek, los van waar hij van werd verdacht. Toen de zitting voorbij was en ik met collega’s ging nadenken over ons oordeel, heb ik dat uitgesproken. Dat uitspreken hielp mij om te voorkomen dat die associatie misschien een rol zou spelen bij het beoordelen van de zaak en het bepalen van de straf.”

Zou een AI-rechter dan geen uitkomst zijn: die heeft sowieso geen gevoelens?

Sonneveldt: “Het recht valt of staat met de acceptatie van onze uitspraken. Als mensen ons werk niet meer accepteren, dan wordt rechtspraak uiteindelijk betekenisloos. Die acceptatie is naar mijn idee ook heel sterk afhankelijk van onze omgang met mensen. Voelt de verdachte zich gehoord, voelt een slachtoffer zich gehoord, voelt de samenleving zich gehoord, en vinden alle partijen dat de rechter goed uitleg geeft?”

“AI kan ons heel erg helpen, vooral bij de voorbereiding van dossiers, het ordenen en samenvatten daarvan. Maar als het gaat om de behandeling van de strafzaak op een zitting en het bepalen van de straf, dat is gewoon mensenwerk. Dat kun je niet nabootsen met AI of een paar drukken op de knop op een computer. Daar ben ik vooralsnog heilig van overtuigd.”