Wetenschappers maken verborgen Rembrandt zichtbaar

Een karakterstudie van een man, misschien wel een zelfportret van Rembrandt. Dat verborgen schilderij legden wetenschappers, waaronder Joris Dik van de TU Delft, bloot dankzij nieuw onderzoek. Ze slaagden erin om achter het schilderij Oude man in militair uniform van Rembrandt van Rijn te kijken.

1 september 2015

Eeuwenlang zat achter Oude man in militair uniform van Rembrandt (1606-1669) een ouder schilderij verborgen. Het bleef onzichtbaar onder de nieuwe laag verf, die Rembrandt aanbracht. Tot nu. Mede dankzij technologie van de TU Delft is voor het eerst sinds zo’n 385 jaar te zien welk schilderij zo lang verscholen zat. Het gaat om een zogeheten karakterstudie, een tronie. Daarop is een jonge man te zien in een mantel. Rembrandt staat er om bekend dat hij in zijn jonge jaren eerder creaties overschilderde.

Speciale Röntgentechnieken

Het is zeer bijzonder dat de wetenschappers erin slaagden om het verborgen schilderij zichtbaar te maken. Al decennia is bekend dat onder Oude man in militair uniform nog een beeltenis zat. Maar niemand wist precies wat. Opmerkelijk aan dit onderzoek was het gebruik van een speciale mobiele scanner. Dit apparaat werd gebruikt voor Oude man in militair uniform in het J. Paul Getty Museum in de Verenigde Staten.

De wetenschappers gebruikten speciale technieken: NAAR en MA-XRF. Ze brachten met NAAR onder meer de vorm van het gezicht en de mantel in beeld. “Bovendien onthulde dit de chemische samenstelling van sommige van de pigmenten die Rembrandt gebruikte”, zegt Joris Dik. Hij is hoogleraar Material in Art & Archeology (TU Delft). Hij werkte samen met onderzoekers van de Universiteit van Antwerpen.

MA-XRF is een speciale Röntgentechniek die de onderzoekers ontwikkelden. Het gaf nog veel meer informatie over de chemische elementen. “Met een dunne bundel pikken we alles op van het periodiek systeem. We zien de metalen in de pigmenten, waardoor we verschillende verflagen onderscheiden en weten welke kleuren zijn gebruikt. Per puntje zien we hoeveel van een bepaald element aanwezig is.”

Rode lippen en donker haar

Zo weten de onderzoekers dat de man op het schilderij rode lippen heeft en wat donkerder haar. Het kostuum is groenig. “De technologie ontwikkelden we de afgelopen jaren. Maar nu hebben we deze techniek zo klein gemaakt dat het in een scanner past, die je in een museum kan gebruiken. Eerder moesten we schilderijen naar deeltjesversnellers in bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland brengen. Dat hoeft nu niet meer. We hebben de mobiele scanner samen met de industrie ontwikkeld”, aldus Dik. Het duurde zo’n dertig uur om Oude man in militair uniform te scannen.

De scan met MA-XRF laat het schilderij onder ‘Oude man in militair uniform’ zien. Op het derde plaatje is het gezicht duidelijk zichtbaar. De afbeelding is 180 graden gedraaid, omdat er op de kop overheen is geschilderd. — De scan met MA-XRF laat het schilderij onder *Oude man in militair uniform* zien. Op het derde plaatje is het gezicht duidelijk zichtbaar. De laatste afbeelding is 180 graden gedraaid, omdat er op de kop overheen is geschilderd.
Springer Link, Trentelman, K., Janssens, K., van der Snickt, G. et al. Appl. Phys. A (2015) 121: 801. https://doi.org/10.1007/s00339-015-9426-3 via CC BY 4.0

Dik vergelijkt zijn technologie met normale Röntgenopnames. “Dat maakt structuren zichtbaar door te kijken naar de verschillen in absorptie van de Röntgenstraling. Zo werkt het ook wanneer de tandarts jouw gebit in kaart brengt of je in een ziekenhuis een scan laat maken. Daardoor zien we bij een schilderij bijvoorbeeld heel goed of er geverfd is met loodwit”, legt Dik uit. “Maar andere pigmenten zijn dan helaas niet zichtbaar. Dat lukt met onze mobiele scanner dus wel.”

Onder meer het toonaangevende Metropolitan Museum of Modern Art in New York schafte al een mobiele scanner aan. De scanner is voor veel musea niet alleen aantrekkelijk om verborgen schilderijen mee bloot te leggen; met de scanner zien ze ook wat voor verf de kunstenaars precies gebruikten. Restaurateurs kunnen dan nagaan of een bepaalde kleur vervaagd is, het pigment gedegradeerd, of wat toevoegingen van andere restaurateurs zijn.

Dik wil met zijn technologie graag nog meer schilderijen onderzoeken. Hoog op zijn eigen verlanglijst staat De oude gitarist van Pablo Picasso. “Dat is een heel bijzonder schilderij, een sleutelstuk. Picasso sloeg met dit schilderij een andere weg in. Hij ging anders naar de werkelijkheid kijken. Hij gaf perspectieven op een geheel andere manier weer op het schilderij. We weten dat hij er maanden mee bezig is geweest. Onder het uiteindelijke resultaat zit niet één schilderij verbogen, maar wel drie of vier. Als we die zichtbaar kunnen maken, dan kijken we tussen zijn oren; zien we hem welhaast denken.”