De Syrische president Bashar al-Assad waarschuwde onlangs dat een westerse militaire aanval op zijn land het hele Midden-Oosten in vuur en vlam zal zetten. De Syrische burgeroorlog is al lang niet meer beperkt tot alleen Syrië. Achter de schermen spelen twee landen een hoofdrol: Iran en Saoedi-Arabië. Hoe zit de vork precies in de steel?
Amerikaanse marineschepen, hier tijdens een militaire oefening in 2011.
wikimedia commonsHet Amerikaanse leger zegt klaar te staan om het regime van Bashar al-Assad te straffen voor de gifgasaanval die regeringstroepen op 21 augustus zouden hebben uitgevoerd tegen burgers. Iran, de belangrijkste bondgenoot van het Syrische regime, waarschuwde direct dat het een westerse militaire vergelding op doelen in Syrië zou beantwoorden met een aanval op Israël. Dat land liet weer weten dat het elke aanval gepast zal beantwoorden. Ook Assads bondgenoot Rusland waarschuwt voor de gevolgen van een westerse militaire interventie.
Dat klinkt explosief, maar moeten we dit niet meer zien als de retoriek van regime’s in het nauw? Of steekt het westen met een militaire aanval echt een lont in het kruitvat? Net zo onduidelijk is de situatie in Syrië zelf. De oorlog is niet simpelweg één groep opstandelingen die het regime van Assad trotseert. Er bestaan vele rebellengroepen, die door allerlei verschillende landen gesteund worden om uiteenlopende achterliggende redenen.
Symbolische actie
Paul Aarts, docent internationale betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam noemt de situatie in Syrië “nog net geen black box, maar wel weinig transparant”. “Wat de gevolgen van een militaire aanval op Syrië zullen zijn ligt er helemaal aan wat voor soort actie de Amerikanen en hun bondgenoten uitvoeren”, zegt hij. “Waarschijnlijk gaat het om een kleinschalige, voornamelijk symbolische actie op specifieke militaire doelen. In dat geval verwacht ik ook een beperkte reactie van Assad en zijn bondgenoten.”
Veel landen in de regio hebben een groot belang bij het verdere verloop van de oorlog in Syrië. Rusland bijvoorbeeld, dat binnen de VN Veiligheidsraad tot nu toe elke resolutie die militair ingrijpen mogelijk maakte geblokkeerd heeft. Waarschijnlijk omdat Rusland verschillende belangen te verdedigen heeft in Syrië, maar welke belangen dat precies zijn is onduidelijk, omdat de Russische politiek van oudsher erg gesloten is.
“Er zijn enkele belangrijke geopolitieke belangen te noemen”, zegt Aarts. “Syrië is het enige land in het Midden-Oosten waar Rusland nog een vinger in de pap heeft. Ze hebben een levendige wapenhandel met Syrië en een militaire haven in de stad Tartus. Dat is de enige haven waar de Russische vloot in het Middellandse Zeegebied kan uitvaren. De Russen zijn dan ook erg bang voor wat er voor het regime van Assad in de plaats komt, als dat zou omvallen. Er zou wel eens een regering met een orthodox islamitisch karakter aan de macht kunnen komen. Gezien hun ervaringen in Tsjetsjenië moeten de Russen daar helemaal niets van hebben.”
Moslimbroederschap
Dat op een zeker moment orthodox islamitische groepen de macht grijpen als het regime van Assad eenmaal gevallen is, is ook zeker niet ondenkbaar. “De steenrijke oliestaat Qatar steunt binnen de Syrische oppositie groepen die gelieerd zijn aan de Moslimbroederschap.” De Moslimbroederschap streeft er officieel naar de hele islamitische wereld te verenigen onder één rijk, een soennitisch Kalifaat.
“Maar de Moslimbroederschap heeft zich de laatste tijd aangepast aan de regels van het politieke spel, en lijkt de democratie te willen omarmen. Voor Saudi-Arabië – een anti-democratische monarchie bij uitstek, waar loyaliteit aan de koning boven alles gaat – zijn dit soort denkbeelden hét grote angstvisioen”, zegt Aarts, die op dit moment werkt aan een boek over de grote rol van Saoedi-Arabië in het Midden-Oosten.
“De Saoediërs zijn de grote tegenstrever van de Moslimbroederschap. Zij steunen binnen Syrië juist groepen die zich tegen deze uitgangspunten verzetten. Het Saoedische koningshuis moet helemaal niets van de invloedrijke Moslimbroeders hebben. Kijk naar Egypte, waar Saoedi-Arabië miljoenen oliedollars steun geeft aan het Egyptische leger, nadat het de democratisch gekozen president Morsi – afkomstig van de Moslimbroederschap – aan de kant heeft gezet.”
En dan is er nog Iran, de trouwste bondgenoot van president Assad in de regio. Zowel Iran als de elite van Assad die Syrië momenteel regeert zijn – in tegenstelling tot de Moslimbroederschap – aanhangers van de sjiitische tak binnen de islam. “Maar het is een veelgemaakte vergissing dat de buitenlandse politiek van Iran altijd door religieuze argumenten gestuurd wordt,” aldus Aarts. “Die politiek is vrij nuchter en gericht op het beschermen van nationale belangen. Zo heeft Iran in het verleden ook Hamas gesteund, terwijl dat soennieten zijn.”
Hegemonie
Saoedi-Arabië en Iran wedijveren al decennialang om de hegemonie binnen het Midden-Oosten. De beide landen hebben een tegengestelde visie op zowel religie als politiek. Saudi-Arabië en de VS onderhouden daarentegen al jaren een strategisch bondgenootschap, waarin de VS het autocratische Saudische koningshuis steunt in ruil voor goedkope olie. Iran daarentegen volgt sinds de islamitische revolutie van 1979 een strikt anti-Amerikaanse koers. Buiten Syrië heeft het land vrijwel geen Arabische bondgenoten.
“Om Iran dwars te zitten willen de Saoediërs van Assad af en zijn bereid daarvoor een risico te nemen”, zegt Aarts “Daarom dringen ze al langer bij de VS aan op militaire actie tegen het regime.”
En die militaire actie lijkt er na de gifgasaanval van vorige week te komen. Maar het is op dit moment allerminst zeker of die aanval inderdaad door Assad ingezet is. De VS zijn nog niet met hun bewijzen naar buiten gekomen. Aarts: “Er gaan allerlei geruchten dat er verdeeldheid binnen het regime heerst. Er wordt wel gesuggereerd dat het gifgas niet door Assad, maar door zijn broer Maher is ingezet. Maher geldt binnen de Assad-kliek als een echte hardliner. Maar als dat waar is kan het regime weinig anders doen dan Maher in bescherming nemen.”
Overigens geldt het Saoedische enthousiasme voor militaire actie waarschijnlijk niet voor Israël, Amerika’s andere bondgenoot in de regio. “Israël is militair superieur en zal het regime van Assad in het geval van een Syrische vergelding van de kaart vegen, dus daarmee zullen de Syriërs terughoudend zijn”, zegt Aarts. “Maar Israël was tevreden met Assad. Hoewel de twee landen officieel in oorlog zijn, wisten ze precies wat ze aan Assad hadden. Israël heeft mogelijk bij de VS aangedrongen op een kleinschalige militaire actie. Want als Assad valt weet niemand wat er voor in de plaats komt. En met name Israël heeft dan veel te verliezen.”