Buys Ballot was de bedenker van de Wet van Buys Ballot. Maar dat niet alleen. Hij was oprichter van het KNMI en was binnen de meteorologie zijn tijd ver vooruit.
Als je de naam 'Buys Ballot' hoort is de kans groot dat je als eerste - waarschijnlijk zelfs alleen - aan de Wet van Buys Ballot denkt (of je denkt helemaal nergens aan?). Dat moet Dirk van Delft ook gedacht hebben toen hij de titel van zijn boek formuleerde: 'Weer en Wind, de man achter de wet van Buys Ballot'. Van Delft is emeritus-hoogleraar materieel erfgoed van de natuurwetenschappen en oud-directeur van Rijksmuseum Boerhaave. Hij schreef een biografie over Christophorus Henricus Dedericus Buys Ballot (1817 - 1890), roepnaam Chris.
Nadat ik de inleiding heb gelezen schaam ik me, dat ook ik de beste man alleen ken van zijn wet en niet van het feit dat hij bijvoorbeeld het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, kortweg het KNMI, heeft opgericht. Na verder lezen begrijp ik al gauw dat je de waarde van Buys Ballot als wetenschapper niet zozeer uit gebruikelijke meetwaardes voor wetenschappelijk succes haalt. Publiceren deed hij weinig, als docent was hij ook niet erg populair en vaker wel dan niet ontbrak een empirische onderbouwing of wiskundige uitwerking van zijn ideeën. Hij nam nooit de moeite, schrijft Dirk van Delft.
Dat is jammer, want als hij dan een van zijn hersenspinsels opschreef, werd het vaak ontvangen als geniaal, briljant, zijn tijd ver vooruit. Dat geldt niet alleen voor zijn werk aan de meteorologie, maar ook eerder in zijn carrière, voordat meteorologie als wetenschap überhaupt bestond, in de natuurkunde en theoretische scheikunde.
Zijn wetenschappelijke carrière speelde zich geheel af aan de Universiteit Utrecht, waar hij in nagenoeg elke natuurwetenschap gedoceerd heeft. Hij werd op zijn 28e zelfs lector geologie en mineralogie, terwijl hij op dat moment daar niet veel verder in was dan de studenten die hij les zou geven. Chris Buys Ballot had grenzeloze ambitie, ongekende werkkracht en een hoge dosis opportunisme.
Christophorus Henricus Dedericus Buys Ballot (1817 - 1890)
Door Johan Heinrich Neuman (1819-1898) - publiek domeinDe wet van Buys Ballot
Toch even over die wet dan. Die luidt: op het noordelijk halfrond waait de wind van een hogedrukgebied naar een lagedrukgebied met een afwijking naar rechts, door de draaiing van de aarde om zijn as. Op het zuidelijk halfrond is die afwijking naar links. Samen met de net uitgevonden telegraaf waren stormvoorspellingen opeens mogelijk: In Utrecht verzamelde men weersdata uit onder andere Groningen en Maastricht. Hoe groter het verschil, hoe harder het ging stormen. Essentiële informatie voor scheepvaarders, die in die tijd nogal eens hun waardevolle lading verloren aan een onverwachte storm.
Een dergelijke wetmatigheid bewijzen kon alleen met grote hoeveelheden data, dus overtuigde Buys Ballot overal ter wereld weerstations en scheepvaarders dat ze dezelfde meetmethodes moesten gebruiken: een ongelofelijk moeilijke diplomatieke klus. Ziedaar Buys Ballots meest waardevolle talent. Utrecht werd dankzij hem het middelpunt van een grote wereldwijde samenwerkingskring aan meteorologische instituten.
Het dubbelleven van Buys Ballot
Het boek meandert tussen Buys Ballots carrière in de internationale meteorologie en zijn werk als professor aan de Universiteit Utrecht, waar hij nog steeds verschillende vakken onder zijn hoede nam. Studenten vonden zijn colleges over het algemeen niet te volgen, maar gelukkig was professor Buys Ballot in examens niet de strengste, dus heel erg vonden de studenten het ook weer niet.
Van Delft laat het niet bij die twee thema's maar gaat ook in op uitgebreide uiteenzettingen van carrières van bevriende en minder bevriende hoogleraren in Nederland en daarbuiten. Plus nog veel meer zaken die voor de hobbyhistoricus misschien interessant zijn, maar waar de gemiddelde lezer gauw doorheen kan bladeren.
Toch lees ik in de ruim 440 pagina's ook veel stukken die op het eerste gezicht langdradig en overbodig lijken, maar die juist een interessante reflectie op de huidige tijd bieden. Neem de fondsenwerving voor en totstandkoming van het KNMI. De belangrijkste geldschieter was nota bene Thorbecke, op dat moment minister van Binnenlandse Zaken, onder meer bekend van zijn quote 'De kunst (en daarmee de wetenschap) is geen regeringstaak'. Het feit dat Buys Ballot hem wist te overtuigen, is misschien wel het grootste bewijs voor zijn overtuigingskracht. Die investering leidde binnen enkele jaren tot concrete resultaten én internationale status. Het staat in schril contrast met de huidige tijd, waar budgetten voor wetenschappelijk onderzoek zienderogen slinken.