‘We moeten ons niet fixeren op de waarheid’

Hoe kan het dat Donald Trump misschien opnieuw president van de VS wordt, terwijl hij aantoonbaar leugens heeft verkondigd? Is de waarheid irrelevant geworden in de politiek, zoals dat wordt samengevat in de term ‘post truth’?

Dit heeft met spel te maken, denkt de Franse filosoof Frank Chouraqui, die filosofie doceert aan de Universiteit Leiden. Hij verricht een groot onderzoek naar de rol van spel in onze samenleving en in ons persoonlijke leven.

Of het nu gaat om post-truth-politiek of complotdenken: deze verschijnselen hebben volgens Chouraqui gemeen dat er geen sprake hoeft te zijn van oprecht geloof in de waarheid van de ‘feiten’ die worden gepresenteerd. “Populistische politici, hun aanhangers, maar ook complotdenkers beseffen dit zelf heel goed.”

Aandachtsmanipulatie

Ze zullen toch ten minste doen alsof ze de waarheid spreken?

“Niet altijd. Toen Trump over porno-acrtice Stormy Daniels zei: ‘Ik heb die vrouw nog nooit ontmoet’, wist iedereen dat hij loog. Er zijn tal van foto’s en getuigen van hun ontmoetingen. Ook zijn aanhangers weten dat, maar het maakt hen niet uit.”

Veel beweringen van Trump zijn volgens Chouraqui zo onwaarschijnlijk dat eigenlijk niemand wordt geacht erin te geloven. “Toen Trump werd aangeklaagd door de fabrikant van de Dominion-stemmachines, was de verdedigingsstrategie van zijn eigen advocaat Sidney Powell dat niemand in redelijkheid kon hebben gedacht dat Trumps negatieve uitspraken over die machines letterlijk geloofd moesten worden als feitelijke uitspraken. In post-truth-politiek is dat gemeengoed.”

Maar in een democratie is dat toch niet constructief?

“Politicologen gingen er tot voor kort vanuit dat alleen waarheid en oprecht geloof mensen tot actie kunnen aanzetten. Maar dat blijkt niet meer het geval te zijn, als het al ooit zo was. Dit was een blinde vlek in de democratische theorie.”

Welke consequenties heeft dit?

“We moeten leren zien dat post-truth-politiek meer een praktijk van aandachtsmanipulatie is dan een kwestie van debatteren en overtuigen met argumenten. Net als bij complotdenken draait het niet om wat het meest waarschijnlijk is, of wat wetenschappelijk valt aan te tonen. Sterker nog: de onwaarschijnlijkheid van een complot – de wereld wordt geregeerd door kinderbloed drinkende reptielen in de kelder van een pizzeria in Washington – kan bijdragen aan de populariteit ervan.”

Betekenis van het spel

Chouraqui ziet hierin een parallel met spel. “Elk spel is een activiteit waarin aandacht en betekenis verlegd worden, en dus de omgang met de waarheid. Neem voetbal. Als de onderhoudsman overdag het veld inspecteert, is het slechts een grasveld met lijnen die wel of niet goed zichtbaar zijn. Maar tijdens een belangrijke wedstrijd is dit een arena waarin het belang van een overwinning onmetelijk groot is. Als je tijdens zo’n wedstrijd tegen een speler zou zeggen: ‘Rustig aan, dit is maar een spelletje’, dan zou hij zeggen: ‘Ga aan de kant, we hebben nog maar tien minuten!’ Ook de fans beleven het zo, ze zingen liedjes en fluiten de tegenstander uit. Terwijl ze weten dat het maar een spelletje is.”

Ontkennen deze mensen de waarheid?

“Nee, in het spel worden aandacht, waarheid en betekenis tijdelijk verlegd. We ervaren betekenis, zonder dat we die betekenis kunnen rechtvaardigen met iets wat buiten het spel ligt. Want we weten heel goed dat het slechts een grasveld met lijnen en palen is, en toch ervaren we tijdens het spel een grenzeloos belang.”

En waarom is dit besef belangrijk in de omgang met post-truth of complotdenken?

“In westerse samenlevingen heerst het beklemmende en deprimerende gevoel dat we geen gedeelde waarheid meer hebben. We lijden aan een gemis van collectieve betekenis. Ik noem dit ‘the modern funk’: de verlammende cocktail van ‘er is geen zin, er is geen gedeelde grond om onze moraal in te funderen’ en dus raken we stuurloos en zijn we verloren.”

Dat lijkt onoplosbaar.

“Alleen als je blijft denken dat je zoiets als een moraal of een samenleving moet funderen in een externe, objectieve waarheid. Dat is inderdaad niet meer mogelijk, zoals Nietzsche al vaststelde in zijn uitspraak ‘God is dood’. Maar als we gebruikmaken van de bronnen van onze ziel die een rol spelen in spel, sport, in fictie, in liefde, dan kunnen we tegelijkertijd weten dat er geen echte rechtvaardiging bestaat voor de ervaring van betekenis, en tóch hebben we die ervaring. In spel ervaren we betekenis zonder enige verwijzing naar de waarheid.”

Maar hou je jezelf dan niet voor de gek?

“Denk je dat een kind dat heel ernstig met een pop speelt zichzelf voor de gek houdt? Als je die pop afpakt, begint het kind te huilen en zegt het dat je zijn baby moet teruggeven. Maar als je dit niet doet, zal het kind op een gegeven moment ophouden met huilen. Dan is het spel afgelopen. Omdat het kind net zo goed als jij weet dat de pop geen echte baby is. Kinderen denken niet dat het spel serieus is om een ​​andere reden dan dat ze het spel serieus nemen. Als we op die manier met het leven omgaan, zal het altijd vol betekenis en vervulling zijn.”

Plezier in het spel

Hoe kunnen we dit nu toepassen in de omgang met post truth-politici en complotdenkers?

“Daar is helaas geen eenvoudig recept voor. De rot zit dieper zit dan de meesten van ons denken. Als Donald Trump en andere post-truth-politici verslagen worden, is het probleem nog niet opgelost. Net zo min als factchecken ons bevrijdt van complottheorieën.”

Hoe komt dat?

“We zijn in het Westen veel te ver gegaan in het uitbannen van spel en ritueel. Sinds de Verlichting namen we aan dat de daden van mensen altijd voortkomen uit overtuigingen, uit geloof in een waarheid. Dus hebben we instituten gecreëerd die belast zijn met het promoten van overtuigingen van de beste, hoogste kwaliteit, en die ons leren kritisch te zijn. Deze instituten waren goed bedoeld, maar ze hebben veel van wat belangrijk is in ons leven onderdrukt. Dingen die belangrijk waren, ook al stonden ze los van de waarheid, begonnen we irrationeel te noemen – dingen als liefde, seks, fictie, spel, mythologie en religie. Goede dingen in het leven komen buiten geloof en waarheid om.”

Zoals geloof in onzin-theorieën?

“Nee, het gaat niet om dat geloof. We hebben diepmenselijke neigingen onderdrukt. En die dingen eisen nu hun plaats op, op een heel slechte manier als we bijvoorbeeld denken aan complottheorieën en post-truth. Maar wat hun aanhangers eigenlijk willen is het recht om te leven volgens dingen die noch waar noch onwaar zijn, maar wel vormend voor ons als mens. Vreemd genoeg komen post-truth-politiek, de terugkeer van religie en communitarisme voort uit een humanistisch instinct: ze willen dingen verdedigen die ons menselijk maken.”

Irrationele dingen?

“Ja, maar wat is ‘irrationeel’? Is het irrationeel als het kind dat met een pop speelt de pop serieus neemt? Het zou irrationeel zijn als het kind werkelijk, ook buiten het spel, gelooft dat de pop leeft. Is het irrationeel als ik huil omdat Anna Karenina voor de trein is gesprongen? Ik weet dat het een fictief personage is, en toch huil ik echt. Het is alleen irrationeel als je ervan uitgaat dat het rationeel is om uitsluitend te reageren op dingen die we werkelijk geloven. Maar die aanname is onjuist. We moeten leren zien dat er meer ruimte moet zijn om betekenis te ervaren buiten de waarheid. Die ruimte is het spel, en dat is waar het leven zich afspeelt.”

Is het spel niet te vrijblijvend voor serieuze zaken als politiek en levensgeluk?

‘Integendeel. We moeten ons niet fixeren op de waarheid, maar opnieuw leren om plezier te hebben in het spelen. We moeten erkennen dat er geen externe waarheid is die we allemaal delen. Maar dat hoeft ons er niet van te weerhouden om een ​​moreel goed leven te spelen en het soort overeenkomst te vinden dat spelers hebben, één die niet gebaseerd is op gedeelde overtuigingen. Ook in de politiek kunnen we ons met grenzeloze toewijding in het spel storten, de strijd voor de juiste idealen om de wereld te verbeteren is een fascinerend spel dat moet worden uitgevochten. Spelen betekent niet dat alles even goed is: sommige manieren zijn minder speelbaar of minder bevredigend dan andere.”