‘We kunnen niet zonder piekeren’

Toen zijn boek ‘De gelukkige piekeraar’ onlangs uitkwam kreeg Bart Verkuil het toch wel een beetje benauwd. Wat zouden zijn collega’s ervan vinden? Wat als hij uitgenodigd zou worden voor de televisie? “Dat leek me echt verschrikkelijk”, zegt de psycholoog die aan de Universiteit Leiden onderzoek doet naar chronisch piekeren. Hij mag dan bekendstaan als piekerexpert, maar blijft desondanks zelf dus ook tobben. Gelukkig maar. Er is namelijk niks mis met een goeie piekerbui. We kunnen zelfs niet zonder alledaags gepieker, stelt hij in zijn boek. Maar je moet er wel de rem op kunnen zetten en dat is nou precies wat chronische piekeraars niet lukt. Verkuil ziet het probleem terug in zijn onderzoek en ook in zijn spreekkamer als behandelend psycholoog.

De aanzet tot al dat getob stamt uit een ver verleden, schetst Verkuil in ‘De gelukkige piekeraar’. In de loop van miljoenen jaren evolutie vormde zich in de hersenen van veel gewervelde dieren een stresssysteem dat afgaat in reactie op dreiging. Hierdoor reageren we in een reflex op gevaar door weg te rennen, te vluchten of te vechten. In tegenstelling tot andere diersoorten ontwikkelden mensen ook het vermogen om het alarm af te laten gaan als reactie op ingebeelde gevaren, dus bij bedreiging van sociaalpsychologische aard. Dat is precies wat er gebeurt bij piekeren.

Naar de lichamelijke gezondheidseffecten van stress is bakken onderzoek gedaan, terwijl studie naar de gevolgen van piekeren pas de laatste vijftien jaar serieus van de grond kwam. Het uitgangspunt was lange tijd om proefpersonen iets stressvols te laten ervaren in het lab, zoals een presentatie geven. Onderzoekers meten ondertussen wat er gebeurt in het lichaam en brein. “Maar in het echte leven is de gebeurtenis zelf niet eens wat de meeste stress veroorzaakt”, legt Verkuil uit. “Het zijn de dagen die eraan voorafgaan, waarin je continu in gedachten met die presentatie bezig bent. Als we willen weten waarom mensen ziek worden van stress, dan moeten we kijken naar de stress die zich afspeelt in ons hoofd.”

Hoe doe je onderzoek naar piekeren?

“Dat kan aan de hand van vragenlijsten of dagboeken die deelnemers bijhouden, maar je kan piekeren ook opwekken in labexperimenten. Wij vroegen mensen met een sterke neiging tot piekeren om de komende tien minuten te denken aan dingen waar ze zich zorgen om maken. Het lukt om dat piekeren op te roepen, al is het altijd de vraag in hoeverre het echte piekerbuien zijn zoals in het dagelijks leven. Wij hebben gekeken hoe de hartslag en de afgifte van cortisol en andere stresshormonen reageren op piekeren. Beide gaan omhoog.”

Wat doe je eigenlijk precies als je piekert?

“Bij piekeren gaat het om een aaneenschakeling van negatieve gedachten over de toekomst, vaak in de vorm van ‘wat-als’ gedachten en rampscenario’s. ‘Als ik dit niet doe, dan zal dat gebeuren. En als dat gebeurt, dan zal dit gebeuren.’ Je raakt erin verstrikt.”

Je zegt dat piekeren iets is van alle tijden en alle culturen. Is het door perfectionisme, geldingsdrang en werkstress in deze prestatiemaatschappij erger geworden?

“Het is absoluut waar dat mensen kunnen piekeren door de druk in onze maatschappij, maar ik denk niet dat we het meer doen dan tweehonderd jaar geleden. De stressreactie in ons lichaam is oeroud, die werd niet pas actief in deze maatschappij. In ons verleden zijn er ook allerlei bronnen van stress geweest waar je verstrikt in kon raken. Ik kan me voorstellen dat mensen in de middeleeuwen zich bijvoorbeeld zorgen maakten toen de Zwarte Dood (de pest) rondwaarde. Het gaat meer om een verschuiving in piekergedachten dan dat ze zijn toegenomen.”

Hadden we in de tijd dat we evolueerden tot moderne mens alleen te vrezen van acute gevaren, zoals roofdieren, of ook al van ingebeelde gevaren?

“Een gevaar heeft altijd al iets ingebeeld iets in zich, het is een soort voorspelling dat er mogelijk iets vervelends gaat gebeuren. Piekeren is een beschermingsreactie tegen die verwachte schadelijke scenario’s. Dat kan heel concreet zijn: ik zag een leeuw lopen die me zo gaat pakken. Daarnaast kwamen in onze evolutie ook problemen van sociale aard voor. Om te overleven was het van wezenlijk belang om bij een groep te horen. Erbij willen horen gaat gepaard met piekergedachten. Je denkt na over wat jouw acties betekenen voor een ander: zullen ze me accepteren? In de behandelkamer zien we het voortdurend. Mensen zijn erg bezig met wat anderen van hen kunnen denken. Ze zijn bijvoorbeeld bang voor ontslag of afwijzing.”