'We dragen allen verantwoordelijkheid voor de taal die we gebruiken'

“Zonder verhalen is er geen liefde, hoop of geloof – maar evengoed geen oorlog of strijd”, aldus Peter Hagoort, hoogleraar cognitieve neurowetenschappen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij citeert Yuval Harari: de mens is de enige soort die verhalen nodig heeft. Dat geldt voor liefde en hoop, maar evengoed voor oorlog, aldus de directeur van het Max Planck Instituut voor psycholinguïstiek en directeur van het Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour.

Je zou zeggen dat geweld begint waar praten ophoudt, maar dat is zeker niet het geval. Geen oorlog zonder taal: denk aan opzwepende retoriek en propaganda, of eufemismen (‘speciale militaire operatie’).
De diepe verbondenheid tussen taal en oorlog kennen we al uit de klassieke oudheid. De Griekse staatsman Perikles vertelt bijvoorbeeld in zijn iconische grafrede waarom zo veel jonge Atheense mannen moesten sneuvelen in de strijd tegen Sparta. Ze gingen niet zomaar dood, legt Perikles de morrende nabestaanden uit, maar stierven voor een democratisch ideaal. Hun dood was een goede dood. De tekst geldt nog steeds als een schoolvoorbeeld van hoe een verhaal een oorlog, en alle offers die daarin worden gemaakt, kan rechtvaardigen.

Aanzet tot handelen

Hoe kunnen we deze rol van taal in geweld en oorlog duiden, en wat kunnen we daarvan leren? We moeten beseffen, aldus Hagoort, dat taal een machtig wapen kan zijn. Oorlogen kunnen beginnen met taal, lang voordat het eerste schot is gelost. “Taal heeft zeker een causaal effect. Een belangrijk voorbeeld is ‘semantische verzadiging’ (Eng.semantic satiation): uit onderzoek blijkt dat als je woorden of zinnen maar vaak genoeg herhaalt, ze hun betekenis verliezen. Het is immoreel om een bevolkingsgroep te vergelijken met ziektes of ondieren, maar als je het maar vaak genoeg doet, verdwijnt uit beeld hoe erg dat eigenlijk is. Het wordt normaal – en kan daarmee een legitimering zijn om te handelen. Als je steeds weer roept dat verkiezingen frauduleus zijn, dan heb je op een gegeven moment niet meer door hoe absurd die redenering is. Je gaat het misschien geloven. De bestorming van Het Capitool begon met een dergelijke semantische verzadiging.”

We zijn geneigd taal te zien als een neutraal middel. Een beschrijving van de werkelijkheid. Maar een belangrijk punt van Hagoort is dat woorden iets doen. Ze kunnen iets in gang zetten, een keten van oorzaak en gevolg, die handelingen mogelijk maakt die eerder taboe leken. Dat heeft vooral te maken met de relatie tussen taal en het brein, legt de cognitiewetenschapper uit. Taal kan bijvoorbeeld delen van het brein activeren die angst of walging oproepen.
Vooral de laatste jaren is door moderne hersenscantechnieken de kennis over taal toegenomen. Zo weten we nu dat er veel meer hersengebieden betrokken zijn bij taal en betekenis dan eerst werd vermoed. We putten uit allerlei delen van het brein informatie om taal te vormen – en andersom activeert taal hersengebieden als de amygdala, die een centrale rol speelt bij de verwerking van angst.

Hagoort: “Taal is meer dan een middel om de werkelijkheid te beschrijven. Taal is actief betrokken bij gevoelens van angst en andere emoties. Dat lijkt voor de hand te liggen, maar toch zien wij taal vaak niet op die manier. Neem bijvoorbeeld de heersende opvatting over vrijheid van meningsuiting. Die luidt dat je moet kunnen zeggen wat je wil, hoe kwetsend ook. Taal kan immers geen kwaad – het beschrijft alleen, maar doet niks. Maar onderzoek toont aan dat taal neurofysiologische effecten heeft. Woorden en zinnen activeren emotionele netwerken in het brein. Ook een zin als ‘zijn vinger viel in de soep’, bestaat uit allemaal woorden met een neutrale betekenis. Maar tezamen roepen ze een beeld op van een onaangename gebeurtenis, en dat zorgt voor een sterke activatie van de amygdala.”

Suggestief taalgebruik

Taal kan dus het beginpunt zijn van geweld, hoewel Hagoort moeilijk kan aangeven wanneer taal gevaarlijk wordt. “Er is geen schaal. Maar we kunnen in ieder geval stellen dat vrijheid van meningsuiting niet kan bestaan zonder verantwoordelijkheid. Je mag iemand niet zomaar een schop onder z’n kont geven, maar voor taal geldt hetzelfde. Taal is niet vrijblijvend, ook woorden kunnen gevolgen hebben.”

Daar komt nog iets bij. Het mogelijk causale verband tussen taal en geweld is niet per se rechtstreeks. Het werkt niet zoals een biljartbal die in beweging komt als je er een andere tegen aan stoot. Gevaarlijke retoriek begint zelden met direct oproepen tot geweld. Het gaat subtieler: met eufemismen, dubbelzinnigheden en vage verwijzingen. Hagoort: “Een woord als ‘tribunaal’ is een goed voorbeeld. Niemand weet wat daar nu eigenlijk mee wordt bedoeld, en achteraf kan iemand altijd zeggen dat hij het zó niet had bedoeld. Toch begrijpt iedereen de dreiging die ervan uitgaat.”

“Dat komt omdat we beschikken over een theory of mind. We kunnen ons inleven in wat de ander bedoelt. Evolutionair handig, maar het kan in dit geval ook gevaarlijk zijn. Het maakt suggestief taalgebruik mogelijk, zonder verantwoordelijkheid te dragen – het fenomeen van de dog whistle (red. een bedekte toespeling die alleen of vooral door ingewijden wordt begrepen). Hetzelfde geldt voor eufemismen als ‘speciale militaire operatie’, of ‘humanitaire interventie’: taal biedt de mogelijkheid om het eigen aandeel in geweld te verzachten. Terwijl iedereen weet wat er echt aan de hand is.”