Wat je aan filosofie hebt

Als Face of Science heb ik beloofd over alle kanten van mijn onderzoek te bloggen – de mooie aspecten, maar ook de minder mooie. Vandaag dus geen gezellig blog over romantiek of Japanse filosofie, maar over de keiharde bezuinigingen die gepland staan op het hoger onderwijs, inclusief de universiteiten. Deze raken de geesteswetenschappen disproportioneel. Zo kondigde de Universiteit Utrecht al aan de bacheloropleidingen Duits, Frans, Islam en Arabisch, Italiaans, Keltisch en religiewetenschappen definitief te sluiten.

Je vraagt je misschien af: “wat heeft dit met jouw onderzoek te maken?” Nou, ik meen dat deze ontwikkeling kenmerkend is voor een laatdunkendheid over de geesteswetenschappen die zo nu en dan de kop opsteekt. Laat ik concreet maken wat ik bedoel.

Nut van onderzoek

Als promovendus krijg je erg vaak de volgende vraag: “wat is eigenlijk het nut van jouw onderzoek?” Op zich een redelijke vraag natuurlijk, zeker voor iemand wiens (bescheiden) salaris grotendeels uit publieke middelen wordt betaald. Het laat mij reflecteren op hoe ik concreet bij wil dragen aan de wetenschap en dat is natuurlijk alleen maar goed!

Tegelijkertijd merk ik dat deze ‘nutsvraag’ al te vaak twee onjuiste veronderstellingen verhult. Allereerst overschat deze vraag min of meer de betekenis van het individu voor de wetenschap. Velen hechten nog steeds geloof aan het 19^e eeuwse romantische beeld van het ‘genie’ dat de wetenschap eenzijdig op zijn kop zet – denk Einstein. Deze nadruk op het individu miskent echter dat wetenschap een proces van voortdurende samenwerking is.

Bedreiging

Als filosoof werk ik met een eeuwenoude traditie en ben ik voortdurend in gesprek met collega’s over de hele wereld. Dit was voor ‘genieën’ als Plato en Kant niet anders. En hoe graag ik ook de volgende Plato of Kant wil worden: de bijdrage die ik als individu kan leveren, zeker in vier jaar, is – naar alle eerlijkheid – tamelijk bescheiden. Maar daarmee niet onbelangrijk!

Ten tweede lijkt de vraag “wat is het nut van jouw onderzoek?” te veronderstellen dat ‘nut’ het hoogste doel van wetenschap is. Wie goed oplet en doorvraagt merkt echter dat ‘nut’ vrijwel zonder uitzondering ‘economisch nut’ betekent. Daarmee klinkt een oer-Hollands “wat koop ik daarvoor?” terug in de nutsvraag. En deze vraag is een grote bedreiging voor gezonde wetenschap.

Om dat te begrijpen keren we terug naar de geesteswetenschappen. Dit zijn wetenschappen die bij uitstek draaien om betekenis. Omdat talen belangrijke dragers van betekenis zijn, bestuderen taalwetenschappers Frans en Duits (of Arabisch en Chinees), net zoals historici de betekenis van het verleden bestuderen en filosofen zich afvragen hoe een betekenisvolle toekomst eruit kan zien. Want of we het nu leuk vinden of niet: als mensen leven we voortdurend in een wereld van betekenis. Nog wel.

Want de manier waarop wij vaak over geesteswetenschappers spreken, alsof het om een ‘linkse hobby’ gaat die Nederlandse studenten in kleine communisten wil veranderen en erop uit is de Nederlandse cultuur (wederom: wat betekent deze term?) te vernietigen, miskent dat veel mensen zich verloren voelen in de moderne wereld en juist snakken naar die betekenis.

Betekenis

Het is cynisch dat juist politici die de ‘status quo’ grondig willen veranderen, een dergelijke verandering blokkeren met dit soort onderwijsbezuinigingen. Een grondige herijking van de manier waarop wij met elkaar samenleven, hoe de politiek eruit ziet, hoe we de Nederlandse cultuur kunnen verrijken: dit alles vergt verbeeldingskracht, overdenking, oriëntatie, waardevorming. Met andere woorden: betekenis.

Ik weet dat veel van mijn landgenoten niet ontkennen dat zingeving belangrijk is in het leven. Maar vaak zien zij dit als iets wat ieder voor zich moet doen en vooral geen aandacht moet krijgen in de publieke ruimte. Scheiding kerk en staat! Toch?

Daarmee zijn wij terug bij het verscholen individualisme van de nutsvraag. Helaas: net als wetenschap is ook zingeving een gemeenschappelijke bezigheid. Denk maar aan de Nederlandse taal waarin wij betekenis geven aan ons polderlandje: die taal is van niemand alleen. De woorden waarmee ik dit blog schrijf, zijn ook altijd al de woorden van een ander. Alleen samen geven wij betekenis aan die woorden.

En laat ik je uit de droom helpen: dat is lang en hard werk. Er is een hele wereld aan betekenis die alleen met de grootst mogelijke inspanning ontsloten kan worden. Dat is mij eens te meer duidelijk geworden in Japan. We lijken zo veel te weten over dit land – want ja, we hebben nu toch Wikipedia? – maar wie dieper wil doordringen, merkt dat er nog zo veel onvertaald is, onbesproken, ondoordacht.

Hoewel de geesteswetenschappen zeker van economisch belang zijn (‘wat is de zakelijke etiquette in India?’), geef ik ruiterlijk toe dat je voor financieel gewin op de korte termijn bij de geesteswetenschappen aan het verkeerde adres bent. Je mag mij zeker vragen waar mijn onderzoek nuttig voor is – graag zelfs! Vaak leidt dat namelijk tot een mooi gesprek. Maar vertrek niet vanuit de veronderstelling dat mijn onderzoek alleen waardevol is als het bijdraagt aan de groei van de BV Nederland.

Gelatenheid

Ik spreek hier ook mijn medeonderzoekers en mijzelf op aan. Ik vind het niet minder dan tragisch om de gelatenheid onder veel geesteswetenschappers te zien, waarmee zij het maatschappelijke oordeel van ‘nutteloze subsidievreter’ lijken te accepteren. Het is daarom tijd voor een grondige herwaardering van de geesteswetenschappen.

Zelf doe ik ook mee aan het geringschatten van deze wetenschappen, merk ik. Ik maak bijvoorbeeld graag grappen waarin ik het belang van mijn onderzoek relativeer. Uiteraard is deze zelfrelativering erg belangrijk (zeker voor een filosoof!). Maar tegelijkertijd weet ik dat de grote problemen van deze tijd – klimaatverandering, migratieproblematiek, oorlogen – op den duur alleen maar opgelost kunnen worden als wij de nutsvraag niet langer de betekenisvraag laten verdrukken.

Protest

Het is nog niet te laat. Op 14 november staat er een groot protest tegen de onderwijsbezuinigingen gepland in Utrecht. Helaas ben ik dan nog voor een onderzoeksverblijf in Japan en kan ik er dus niet bij zijn. Wat kan ik wel doen? Wat kunnen wij allemaal doen?

Laten we de veronderstelling dat geesteswetenschappen nutteloos, en dus zinloos, zijn benoemen en weerspreken. Laten we openlijk erkennen dat wij voor moderne zingeving iedereen nodig hebben, ook en juist geesteswetenschappers. Daarmee lossen we niet alle politieke problemen op. Maar wel kunnen wij ons ervan verzekeren (wellicht) een zinvolle bijdrage te hebben geleverd.