Voor haar 20-jarige bestaan probeerde NEMO Kennislink de vinger te leggen op vooruitgang. Redacteuren Roel van der Heijden en Lianne Tijhaar, die het afgelopen jaar het thema Met andere ogen maakten, blikken terug op het thema.
De mens ziet zichzelf graag als Koning Vooruitgang. We hebben ziektes opgelost, we worden veel ouder en er is eten in overvloed. Wat een vooruitgang! Is dat iets puur menselijks? Want andere dieren is dat niet gelukt. We vroegen het de Britse geneticus Adam Rutherford en hij prikte meteen een aantal mythes door: nee, de mens is niet de enige soort die gereedschap gebruikt, die aan landbouw doet of muzikaal is. Maar wat maakt de mens dan wel uniek? Rutherford houdt het op het vertellen van verhalen. Onze vooruitgang is volgens hem vooral te verklaren door onze cultuur.
Dat een verhaal belangrijk is om iets voor elkaar te krijgen, bleek ook uit de serie artikelen ‘Leuk bedacht’. We namen zes innovaties onder de loep die eerder op NEMO Kennislink verschenen en keken naar het resultaat. Wat is er terechtgekomen van de hyperloop, van The Ocean Cleanup of van het koetoilet? Investeerders trokken hun portemonnee bij de beloftes van respectievelijk razendsnel vervoer, van schone oceanen of stikstofreductie in de stal, maar voor succes is er meer nodig dan een goed verkoopverhaal. Onvermijdelijk zijn er hordes en valkuilen. Zo zijn er concurrenten (zie de hyperloop), er zijn technologische tegenslagen (zie The Ocean Cleanup) en er is veranderende wetgeving (zie het koetoilet). Hoe goed het verhaal ook is, een aantal van deze initiatieven zullen het níet halen.
Maar wat als we helemaal niet zitten te wachten op die innovaties? Neem de introductie van ChatGPT, waarmee je in alle grote talen een gesprek kunt aangaan. Het programma schrijft op commando vloeiende teksten en filtert relevante informatie uit dikke rapporten. Nadelen zijn er ook. De ontwikkelaars gebruikten ongevraagd grote hoeveelheden auteursrechtelijk beschermd materiaal om het programma te trainen, de chatbot verkondigt even gemakkelijk halve waarheden en complete onzin en er zijn zorgen over het grote energiegebruik van de technologie erachter. Kunnen we eigenlijk nog terug als een technologie er eenmaal is? Of is het altijd aan de wetgever om (meestal achteraf) techniek te beteugelen? De samenleving heeft best controle over technologie, zeggen de experts die we spraken. Bovendien zijn er voorbeelden van innovaties die in feite al voor de introductie werden gereguleerd.
Nieuwe normen
Mensen denken al snel aan technologie bij vooruitgang. Dat blijkt ook uit reacties die we terugvonden in een ruim tien jaar oude tijdcapsule die we voor dit thema onder de loep namen. Maar vooruitgang kan natuurlijk veel meer zijn dan een nieuwe gadget of een snelle computer. Ook onze normen veranderen.
In de serie ‘Niet normaal meer’ bespraken we dingen die vroeger heel gewoon waren, maar nu niet meer. Roken in de trein is bijvoorbeeld nog niet zo lang geleden afgeschaft. Ook wilde dieren in het circus vinden we tegenwoordig niet meer gepast. En kwelspelen zoals palingtrekken zijn niet meer van deze tijd. Volgens dierethicus Bernice Bovenkerk is het idee dat mensen in het centrum van de wereld staan en de natuur mogen ‘gebruiken’ langzaam aan het kantelen.
Maar betekent dat automatisch dat er sprake is van vooruitgang? In sommige gevallen kun je je afvragen of er met het verdwijnen van gewoonten werkelijk vooruitgang is geboekt. Theoloog Alain Verheij twijfelt bijvoorbeeld of het verdwijnen van de zondagsrust wel zo’n goede zaak is. Hij vindt een rituele rustdag zo vreemd nog niet in een tijd waarin we altijd maar doorwerken. Of neem het vervangen van de doodstraf door de ‘levenslange gevangenisstraf’. Volgens strafrechtdeskundige Wiene van Hattum zijn we er niet bepaald op vooruitgegaan: we zijn juist strenger gaan straffen.
Nieuwe woorden
Ook onze taal verandert, waardoor we de wereld met andere ogen zijn gaan bekijken. Door de jaren heen ontstonden er nieuwe woorden of 'labels' waarmee we ons gedrag en onszelf proberen te begrijpen, zoals 'ADHD' en 'non-binair'. Voor sommigen is zo'n woord bevrijdend of verhelderend, voor anderen juist beklemmend of stigmatiserend. In de serie 'Wat ben ik' spraken we met mensen die een label hebben. Zo vertelde Ellen (53) dat het woord ‘intersekse’ voor haar een bevrijding was, terwijl Thessa (44) haar diagnose borderline als beklemmend ervaart.
Nieuwe woorden kunnen een vooruitgang betekenen, zowel op persoonlijk als maatschappelijk vlak, maar dat is niet altijd het geval. Tijdens de coronacrisis dook bijvoorbeeld plotseling het woord ‘wappie’ op. Wanneer iemand eenmaal als 'wappie' was bestempeld, werd die persoon vaak niet meer serieus genomen in gesprekken. Woorden zijn geen neutrale hulpmiddelen om de realiteit te beschrijven, maar eerder instrumenten van in- en uitsluiting, betoogde politicoloog Mounir Samuel. Dat roept de vraag op wie bepaalt wat wel of niet acceptabel is om te zeggen.
Dit idee wordt ondersteund door wetenschapshistoricus Trudy Dehue. Classificaties zijn altijd menselijke keuzes en hebben consequenties. Psychiatrische labels worden bedacht door mensen en wetenschappers zouden daar eerlijker over moeten zijn, vindt Dehue. Het besef dat labels menselijke constructies zijn, impliceert dat we er voortdurend aan moeten blijven werken. Soms moeten we besluiten om diagnoses te schrappen. Homoseksualiteit werd vijftig jaar geleden nog als ‘psychiatrische stoornis’ gezien. Zo zijn er misschien meer gedragingen die we nu als abnormaal beschouwen, waar we in de toekomst anders over gaan denken.
Om wat voor ontwikkeling het ook gaat, vaak lijkt er een groep mensen te zijn die niet meer meekomt met de laatste ontwikkelingen. Het gevoel ‘wat gaat het toch allemaal snel!’ is veelvoorkomend. Toch is daar best wat op af te dingen. Een blik op het verleden met hoogleraar techniekgeschiedenis Erik van der Vleuten liet ons zien dat in feite bij íedere generatie dit gevoel speelt. De introductie van kunstmatige intelligentie kan wat dat betreft precies hetzelfde gevoel van onbehagen oproepen als een stoomtrein.
Tot slot de vraag: gáán we vooruit? De maatschappij is onmiskenbaar continu in beweging. Sommigen noemen het vooruitgang, anderen spreken liever van achteruitgang. Hoe bepaal je nou of er sprake is van vooruitgang? Bestaat er een onafhankelijke meetlat? Of kun je slechts zeggen dat er sprake is van verandering? Dat zijn grote vragen waar we in dit dossier regelmatig mee hebben geworsteld. In de serie ‘Wat is vooruitgang’ spraken we erover met verschillende experts.
Filosoof Sigrid Wallaert vindt dat wel vooruitgang is geboekt in de manier waarop we spreken over dieren en gender – die manier van spreken is volgens haar ‘gevoeliger en complexer’ geworden – maar ze is kritisch op vooruitgangsoptimisten die met rapporten in de hand beweren dat we vooruitgang boeken, bijvoorbeeld op het gebied van armoede. “Misschien zijn mensen in de statistieken opgeschoven waardoor ze niet langer onder de armoedegrens vallen, maar dat wil niet zeggen dat het beter met ze gaat. De geleefde werkelijkheid is veel complexer dan de statistische werkelijkheid.”
Ook wetenschapshistoricus Rens Bod is kritisch op deze cijfermatige manier om naar vooruitgang te kijken. Ons dominante idee van vooruitgang getuigt volgens hem van ‘een positivistische blik op de wereld’ waarin alles in termen van waarneembare feiten wordt gedefinieerd. Hij vindt dat westerse wetenschappers jarenlang te weinig oog hebben gehad voor kennis uit verschillende landen en culturen. Zijn missie is om alsnog recht te doen aan vergeten niet-westerse wetenschappers.
Vooruitgang volgt dus niet per se een lineair proces, maar is soms eerder te begrijpen als een nieuwe bril waarmee we naar de werkelijkheid kijken. Via die nieuwe bril zie je dingen die er voorheen nog niet waren, of leg je nieuwe verbindingen. Ook dat zou je kunnen zien als vooruitgang. Maar wie bepaalt nou of de wereld er via die bril béter uitziet? Dat is geen wetenschappelijke vraag, waar je met goed onderzoek een antwoord op gaat vinden. Het is een ethische vraag. Zo’n vraag kun je niet beantwoorden, maar slechts behandelen. Juist dat hebben we het afgelopen jaar gedaan in dit thema, in de hoop dat iedereen zijn eigen antwoord vindt.