Iedereen heeft wel eens last van jeuk. Een van onze lezers vroeg zich af: wat is eigenlijk het nut van dat nare gevoel? En ook niet onbelangrijk: wat helpt er nu wel en wat helpt er niet tegen?
Een mug die op je huid landt, een teek die zich in je knieholte heeft vastgegrepen of hoofdluizen: het gekriebel van dit soort diertjes zal zeker je aandacht trekken. Hetzelfde gebeurt als je in aanraking komt met chemische stoffen, zoals die uit brandnetels of agressieve schoonmaakmiddelen. Bloedirritant natuurlijk, dat gevoel. “Maar jeuk is wel degelijk ergens goed voor”, zegt dermatoloog Bing Thio van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. “Het dient als waarschuwingsmechanisme. Het is een signaal dat er iets mis is op de huid.”
Krabben of wrijven
Wanneer de huid geïrriteerd raakt, laten speciale bewakercellen in de huid, de zogenoemde mestcellen of mastocyten, onder andere het stofje histamine vrij. Histamine waarschuwt het afweersysteem dat er iets aan de hand is en zet dit systeem aan het werk, bijvoorbeeld door een ontstekingsreactie op gang te brengen.
Ook prikkelt histamine de jeukreceptoren die zich op de uiteinden van zenuwen in de opperhuid bevinden. Deze receptoren sturen vervolgens het jeuksignaal naar het brein, dat je aanmoedigt om te krabben of wrijven. Hiermee probeert het lichaam van het gevaar – de irriterende stoffen of insecten – af te komen. En dat is meestal heel nuttig.
Aanstekelijke jeuk
Naast het afweersysteem speelt het brein een hoofdrol bij jeuk. Daar zijn wel twintig tot dertig hersengebiedjes bij betrokken. “Zou je het brein tijdelijk kunnen uitschakelen, dan voel je geen jeuk”, zegt Thio. “Dat is ook de reden dat we in geval van chronische jeuk regelmatig medicatie geven die de waarneming van jeuk in de hersenen blokkeert, zoals antidepressiva of antipsychotica.”
Een ander bewijs dat hersenen een rol spelen bij jeuk, is de aanstekelijkheid ervan. Zie je iemand anders krabben of praat je over hoofdluis, dan krijg je zelf al snel de kriebels. Ook bij dieren werkt dat zo. Onderzoekers lieten muizen een filmpje zien van krabbende soortgenoten en zagen dat ze zelf onmiddellijk begonnen te krabben. De onderzoekers konden zelfs het precieze gebiedje in de hersenen aanwijzen dat verantwoordelijk was voor dit effect. Ze concludeerden dat jeuk waarschijnlijk een aangeboren ‘besmettelijkheid’ heeft.
Bij jeuk zijn wel twintig tot dertig hersengebiedjes betrokken.
Wikimedia Commons, Orrling and Tomer S via CC BY-SA 3.0Pijnstillers helpen niet
Lang dachten deskundigen dat jeuk een milde vorm van pijn is, maar dat klopt niet. “Ook al lijken de lichamelijke reacties erg veel op elkaar, jeuk is echt iets anders”, zegt Thio. “Bij jeuk denkt het brein: ‘Dit is oppervlakkig, dit kan ik wel wegwerken.’ Bij pijn gaan alle alarmbellen af.”
Jeuk ontstaat verder alleen als de zenuwen met jeukreceptoren worden geprikkeld. Dat zijn andere zenuwen dan die pijn registreren. Bovendien zijn die ‘jeukzenuwen’ alleen in de huid te vinden. Niemand heeft ooit last van een jeukende lever of jeukende spieren.
Op basis van hun onderzoek bij muizen concluderen de Amerikaanse onderzoeker Zhou-Feng Chen en zijn collega’s bovendien dat jeuk- en pijnsignalen via verschillende routes richting het brein gaan. Dat is ook de reden dat pijnstillers in geval van jeuk geen nut hebben.
Pijn dempt jeuk
Sterker nog, sterke pijnstilling kan er zelfs voor zorgen dat sommige patiënten extra jeuk krijgen. Dat komt doordat pijn jeuk onderdrukt. Volgens anesthesiologen krijgt een klein deel van de mensen die een operatie moeten ondergaan daarom last van ‘OK-jeuk’ vlak voordat ze in slaap vallen. Die is niet het gevolg van een allergische reactie op verdovende medicatie, maar van het wegvallen van de pijnprikkel.
Hetzelfde gebeurt in het klein. Stel, je hebt een jeukende muggenbult. Zonder dat je erbij nadenkt, ga je krabben. Het gekras op de huid activeert de pijnzenuwen. En doordat het pijnsignaal voorrang krijgt, raakt je brein eventjes afgeleid van de jeuk. Om de pijn te verlichten, geeft het beloningscentrum in het brein vervolgens allerlei neurotransmitters vrij, waaronder serotonine. En die zorgen ervoor dat krabben zo’n lekker gevoel geeft.
Jeuk-krabcirkel
Toch had je moeder gelijk: je kunt maar beter niet te veel krabben. Dat komt doordat serotonine er ook voor zorgt dat de jeuk heviger wordt, zo ontdekte Chen bij zijn muizen. Wanneer hij en zijn team de serotonineproductie bij muizen genetisch uitschakelden, reageerden ze een stuk minder op jeuk dan ‘normale’ muizen. Wanneer ze die muizen via een injectie serotonine toedienden, begonnen ze zich weer heftig te krabben. Zo komen ze in een jeuk-krabcirkel terecht, net als bij mensen gebeurt.
Door al dat gekrab kan de huid zelfs kapotgaan. “Tijdens de herstel- en opruimwerkzaamheden van de beschadigde huid komen ook weer histamine en andere stofjes vrij die opnieuw jeuk veroorzaken”, legt Thio uit. Het goede nieuws is: die jeuk zorgt ervoor dat je beter op de wond let en als je het korstje eraf krabt, kan het wondje vaak zelfs sneller genezen. Maar je huid tot bloedens toe openkrabben is nergens goed voor.
Kruisje in de bult
En als krabben uiteindelijk averechts werkt – wat helpt dan wel? “Doordat bij jeuk zowel het afweersysteem als het brein betrokken is, hebben we veel behandelingsmogelijkheden om jeuk te verlichten: van zalfjes tot tabletjes”, zegt Thio. “Wat je zelf kunt doen, is afleiding zoeken met een ander gevoel dan jeuk. Denk aan een koude douche, jezelf knijpen of met je nagel een kruisje zetten in een muggenbult.”
