Was deze oorlog te voorkomen?

De oorlog in Oekraïne gaat zijn derde week in. De bevolking van steden als Marioepol en Kyiv krijgt het met de dag zwaarder te verduren onder de Russische aanvallen. Een topoverleg tussen de ministers van Buitenlandse zaken van Oekraïne en Rusland in het Turkse Antalya is afgelopen week op niets uitgelopen. Het is nu volstrekt onduidelijk wanneer en hoe er een einde aan het geweld kan komen.

De Russische minister Lavrov legde in het topoverleg opnieuw dezelfde eisen op tafel. Oekraïne moet erkennen dat de Krim Russisch is, dat de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loehansk in het oosten zelfstandige staten zijn en het moet in zijn grondwet opnemen dat het land nooit lid zal worden van de NAVO of de EU. Lavrov zei ook dat de oorlog in feite de schuld van het Westen is, dat Oekraïne heeft gedwongen te kiezen tussen Rusland en het Westen.

Het was een waarschuwing die Mearsheimer nog vaak zou herhalen. En hij was niet de enige die zich zorgen maakte. George Kennan, de grote architect van het Amerikaanse Koude Oorlog-beleid, waarschuwde in 1989 al tegen uitbreiding van de NAVO. Henry Kissinger, de minister van Buitenlandse Zaken onder Nixon waarschuwde in 2014 dat de Russen Oekraïne niet zagen als ‘zomaar een land’ maar als ‘kernonderdeel van hun culturele bakermat’. En zo is er nog een hele trits andere belangrijke intellectuelen met deze boodschap.

Gebroken belofte

Hoewel het niet expliciet in de NAVO-beginselen staat, is de Noord Atlantische Verdragsorganisatie in 1949 opgericht door de VS, Canada en een aantal West-Europese landen als collectieve verdediging tegen de Sovjet-Unie. Het belangrijkste artikel van het NAVO-verdrag is artikel 5. Een aanval op één land wordt gezien als een aanval op allen. Een Russische aanval op bijvoorbeeld Polen is daarom óók een aanval op de VS, Frankrijk en Engeland. Met alle gevolgen van dien.

In 1989 was de Koude Oorlog voorbij en ging het IJzeren Gordijn dat Europa decennialang verdeelde weer open. Heet hangijzer was of Oost- en West-Duitsland zouden mogen herenigen én lid zou mogen worden van de NAVO. President Gorbatsjov van de Sovjet-Unie was daar huiverig om. Duitsland had eerder zijn militaire kracht laten voelen. Een herenigd Duitsland binnen de NAVO zou de militaire balans in Europa de verkeerde kant op kunnen laten doorslaan. Uit omvangrijk onderzoek van historicus Joshua Shifrinson bleek dat de Amerikanen in februari 1990 wel degelijk informele beloftes aan de Sovjet-Unie hadden gedaan. Duitsland zou NAVO-lid worden, maar daarna zou het territorium van de NAVO geen centimeter naar het oosten uitbreiden. Met andere woorden, de Sovjet-Unie (die een jaar later uiteen zou vallen) mocht Oost-Europa blijven zien als zijn invloedssfeer.

Wat het ongemakkelijk maakt, is dat Shifrinson in zijn artikel aantoont dat de Amerikaanse beleidsmakers in 1990 feitelijk al een andere agenda in hun achterhoofd hadden. Ze wilden de Amerikaanse macht over Europa uitbreiden ten koste van de Sovjet-Unie, die immers de Koude Oorlog verloren had. Centraal- en Oost-Europa zouden op termijn uit de Russische invloedsfeer moeten. Toekomstige uitbreiding van de NAVO naar het oosten werd gezien als een goed middel daartoe.

‘Het beleid was bedoeld om de illusie te creëren dat we meebewegen. We moesten Gorbatsjov wat geven om hem wat comfortabeler te maken met de Duitse hereniging’, citeert Shifrinson Robert Zoellick, een van de Amerikaanse topadviseurs destijds. En president George Bush zei tegen de Duitse kanselier Helmut Kohl: ‘We gaan dit spelletje winnen, maar we moeten zorgen dat we het slim spelen.’ De NAVO is sindsdien meerdere keren uitgebreid met Oost-Europese landen: in 1999, 2004 en 2009. ‘Er is duidelijk historisch bewijs dat de Russen met enig recht kunnen spreken van een ‘gebroken belofte’ rond de NAVO-uitbreiding’, concludeert Shifrinson.

Wantrouwen

En er is meer dat bijdraagt aan het Russische wantrouwen tegen de NAVO. In 1999 kwam de NAVO in actie tegen het regime van Slobodan Milosevic in Joegoslavië. Milosevic was een bondgenoot van Rusland en voerde een genocide uit op etnische Albanezen in Kosovo. De NAVO bombardeerde Joegoslavië nadat een motie die interventie moest legitimeren in de VN Veiligheidsraad stuitte op een Russisch (en Chinees) veto. Dat maakte de NAVO-actie illegaal volgens het internationale recht. Het Rusland van Boris Jeltsin verkeerde in 1999 economisch in deplorabele en dus kwetsbare staat. Moskou zag hoe de NAVO, die de Russen toch al wantrouwden, op eigen houtje een illegaal offensief tegen een Russische bondgenoot begon. Dat voedde de vrees in Moskou dat de NAVO niet langer enkel defensief van aard was.

In 2008 zorgde een voorgenomen uitbreiding van de NAVO voor de eerste keer voor oorlog. De NAVO-top in Boekarest (Roemenië) sloot af met de verklaring dat de organisatie openstond voor lidmaatschap van Oekraïne en Georgië. Als reactie viel Rusland in de zomer van 2008 Georgië binnen, waar sinds de Rozenrevolutie van 2003 de pro-westerse regering van Mikhail Sakaasjvili aan de macht was.

Valse hoop

“Die NAVO-verklaring was een grote fout”, zegt Andrew Gawthorpe, historicus aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in Amerikaans buitenlands beleid. De verklaring, na te lezen op de website van de NAVO is bovendien nogal vaag. Oekraïne zou deel mogen nemen aan het zogenoemde Membership Action Plan (MAP), een soort voortraject voor lidmaatschap. Maar ‘deelname aan MAP loopt in geen geval vooruit op een beslissing van de lidstaten’, staat ook op de website. “Die vage taal kwam doordat het een controversieel punt was, ook binnen de NAVO”, zegt Gawthorpe. “De Amerikaanse president George W. Bush wilde Oekraïne graag lid maken, maar andere landen, onder andere Duitsland en Frankrijk vonden dat onverstandig. Binnen het NAVO-hoofdkwartier dacht niemand werkelijk dat Oekraïne ooit lid zou kunnen worden. Het werd daardoor al snel niet meer als serieuze optie gezien, vanwege de Russische weerstand. Dat had de NAVO ook moeten uitspreken. De NAVO heeft Oekraïne na 2014 nogal wat valse hoop gegeven.”

“Oekraïne is voor Rusland veel belangrijker dan voor de NAVO”, gaat Gawthorpe verder. “Op cultuur-historisch gebied, maar ook militair-strategisch. Een aanval op Rusland, bijvoorbeeld van Nazi-Duitsland of Napoleon, is altijd via het Noord-Europese laagland gegaan, en dus door Oekraïne. En Oekraïne is een groot en potentieel economisch sterk land. Als het zich als EU- en NAVO-lid volledig op het Westen zou kunnen richten zou het sterk en welvarend kunnen worden. En een welvarende, westers georiënteerde staat in het hart van de Russische culturele wereld brengt het Russische autoritaire regime direct in gevaar, omdat de Russen dan steeds beter zien hoe het ook anders kan.”