Wapenen tegen wegeters

Woody Woodpecker, Popeye, Tom en Jerry, en Porky Pig. Al deze iconische cartoonfiguren krijgen vroeg of laat last van termieten. In de tekenfilmpjes zie je vaak dat een leger termieten een huis van één van deze beroemde figuren binnendringt en alles van hout opvreet. De luie stoelen van Porky Pig en Tom en Jerry gaan er binnen een paar seconden aan, net als Popeyes net geplaatste brievenbus. De verf was nog nat. Even later zijn ook zijn schutting, meubels en hele huis verdwenen.

Uiteraard is de snelheid waarmee de getekende termieten een leunstoel verorberen onrealistisch. Het principe van beestjes die alles van hout aanvreten, klopt echter wel degelijk, blijkt uit de uitleg van insectenkundige Jinze Noordijk. Namens EIS Kenniscentrum Insecten doet hij de laatste tijd veelvuldig onderzoek naar termieten. In theorie zou het kunnen zijn dat je door een stoel zakt die is aangevreten door termieten. Het is ook niet onrealistisch dat een houten constructie van een huis door de beestjes kan instorten. Anders dan in de tekenfilmpjes hebben de termieten hier alleen niet een paar seconden voor nodig, maar een flink aantal jaren. Het grote probleem is dat ze jarenlang aanwezig kunnen zijn, zonder dat je ze opmerkt. “We weten dat termieten tien jaar aan het knagen kunnen zijn, voordat bewoners iets doorhebben. Dan prikken mensen ineens met een vinger door een houten balk heen. Je merkt het vaak als het al te laat is”, aldus Noordijk. Hij heeft tips om termieten eerder te herkennen. “Ze hebben keutels die er heel zaagselachtig uitzien. Die kan je soms zien liggen. En ze werken zich door het hout een weg naar buiten, waardoor er kleine gaatjes zijn te zien.”

Geen paniek

Afgelopen november waren termieten volop in het nieuws. De berichten meldden dat er steeds meer soorten voorkomen in Nederland, die het hier fijn toeven vinden. Toch benadrukt Noordijk dat er vooralsnog weinig aanleiding is tot paniek: in Nederland zijn termieten nog steeds zeer zeldzaam. Er zijn tot nog toe vijf meldingen geweest van termieten bij gebouwen. “En bij slechts één gebouw was de constructie van een huis aangevreten, omdat op de eerste verdieping alleen een houten vloer lag en de termieten er al een hele tijd zaten. Uiteindelijk bleek uit tests dat het huis nog wel bewoonbaar was.” Het valt vooralsnog dus mee, stelt Noordijk. “Maar aan de andere kant had ik vier jaar geleden nooit durven voorspellen dat we ze nu op meerdere plaatsen in ons land vinden en dat het inmiddels gaat om vijf verschillende soorten termieten. Ze komen hier vaak door de handel en gedijen beter bij een warmer klimaat. Aangezien ik niet verwacht dat klimaatverandering stopt en de handel minder wordt, denk ik dat we in de toekomst meer met termieten te maken krijgen.”

Daar komt bij dat hout wordt gezien als een duurzame constructie voor gebouwen. “We zullen, meer dan in het recente verleden, met hout gaan bouwen. Daardoor zijn er meer plekken die termieten fijn vinden. Het is dus zaak dat er beleid komt. EIS doet onderzoek om dat beleid vorm te geven.” Het is nog vroeg om te zeggen hoe dat beleid er precies uit moet zien. Toch zijn er praktische, leerzame voorbeelden uit het buitenland. “In delen van Parijs komen veel termieten voor. Koop je daar een huis, dan moet je verzekerd zijn tegen termietschade. In de Franse hoofdstad zijn ook veel bestrijders actief.”

Empire State Building

Termieten zijn fascinerende beestjes, die tot de verbeelding spreken en niet alleen voorkomen in tekenfilms, maar ook in natuurdocumentaires. Sommige termietenkoninginnen leggen 164 miljoen eitjes in hun leven, termieten kunnen net als spreeuwen als een zwerm door de lucht vliegen, en ze maken metershoge nesten. Deze zogeheten termietenheuvels zijn complexe en vernuftige bouwwerken, die worden geventileerd door tunnels en een soort schoorsteen. In zijn boek ‘Climbing Mount Improbable’ haalt gedragsbioloog en populaire schrijver Richard Dawkins een quote van collega Karl von Frisch aan. ‘Als we ons een moment zouden voorstellen dat termieten zo groot waren als mensen, zouden hun hoogste heuvels, op dezelfde schaal vergroot, bijna anderhalve kilometer hoog zijn, vier keer de hoogte van het Empire State Building in New York.’ Je zou dus kunnen zeggen dat termieten betere architecten zijn dan mensen.

Ook Noordijk vindt de beestjes ‘heel indrukwekkend’. Hij merkt dat er vaak gesproken wordt van dé termiet. Maar wereldwijd zijn er meer dan tweeduizend soorten, waarvan er vijf in Nederland leven. Oorspronkelijk komen ze hier niet voor; ze zijn afkomstig uit Zuid-Europa en Noord-Amerika. Qua leefstijl zijn termieten grofweg in te delen in drie soorten: nathouttermieten, drooghouttermieten en grondtermieten. Nathouttermieten zitten in rottend hout in groengebieden. Deze beestjes, ook aangetroffen in Nederland, zijn problematisch, omdat ze concurreren met andere insecten die van dood en nat hout houden. Noordijk: “Zoals kevers, pissebedden en vliegen. We moeten de biodiversiteit beschermen, al helemaal als insecten hier van nature voorkomen.”

De drooghouttermiet komt vaak mee met in Zuid-Europa uitgegraven olijfbomen. Deze termieten kunnen met een hele kolonie in de olijfboom blijven en zich na verloop van tijd verplaatsen. Mensen zien dan af en toe gevleugelde termieten rondvliegen in de buurt van zo’n boom. Uiteindelijk kunnen ze meubels en schilderijlijstjes wegknagen, vertelt Noordijk. Grondtermieten hebben nesten in de grond, maar de werkers zitten voornamelijk bovengronds in hout – dus ook in constructiehout van gebouwen.

Het is nu zaak dat we ons voorbereiden, is de belangrijkste boodschap van Noordijk. “Als er iets nieuws is, weten we vaak niet wat we ermee moeten. Termieten staan niet in het handboek van bestrijders en ontbreken op lijsten van verzekeraars. Het zou dus kunnen dat je de door termieten veroorzaakte schade niet vergoed krijgt. We moeten meer leren over het gedrag van deze termieten in Nederland, mensen voorlichten en opleiden, en weten via welke landen en invoerroutes ze bij ons komen. Alleen met meer kennis kunnen we ons wapenen.”