Wanneer is een proefschrift af?

Geesteskinderen op de post

Een dag na de deadline printte ik de driehonderd A4’tjes vijf keer uit en fietste met een grote sporttas om mijn nek naar een UPS-afgiftepunt op een industrieterrein. Een paar ruige types in overalls pakten mijn geesteskinderen aan. Een ging vanaf daar direct naar Schiphol en was de volgende ochtend al in Stanford—tijdsverschil mee. Een andere ging op de trein naar Engeland en deed er een paar uur langer over.
De derde moest ik zelf in Leiden afgeven. Wat gespannen over de eerste indruk die mijn lezers zouden hebben, begon ik snel aan alles wat was blijven liggen in de weken ervoor. E-mails, artikelen, onderwijs, verhuizen. De sigaar, die ik al wekenlang in een houten kistje op Cubaanse luchtvochtigheid probeerde te houden, durfde ik niet op te steken. Dat is de goden verzoeken.

Pas twee dagen later kwam ik erachter dat dit niet zomaar een (al dan niet ironisch bedoeld) complimentje van een buurtgenoot was. Iemand wees mij er namelijk op dat de buurman bekend is van televisie als helft van het illustere duo dat de “modepolitie” vormt.
In dat programma gaan de “agenten” van deze politie blijkbaar de straat op om voorbijgangers te betrappen op schrijnende modemissers, of om ze juist te complimenteren met een geslaagd voorkomen. Nu begreep ik dus dat de buurman waarschijnlijk dacht dat ik wist dat hij bekend was van de modepolitie.
En dat ik daarom verwachtte dat hij iets van mijn opmerkelijke klusoutfit zou vinden. Wat de buurman niet kon weten is dat ik een notoir slechte kenner ben van beroemde televisiegezichten.

Gedachtenlezen

Deze situatie maakt het mogelijk om de kern van mijn proefschrift precies uit te leggen. Laten we ervan uitgaan dat de buurman inderdaad een grap maakte gebaseerd op zijn televisierol. Hij dacht dat ik wist dat hij van de modepolitie was. En voerde daarom zijn voor veel kijkers direct herkenbare act uit met de duimen omhoog op terwijl ik in vol doe-het-zelfornaat op straat stond.

De hele situatie is een voorbeeld van wat ik in mijn proefschrift een interactiemoment noem. Twee (of meer) mensen proberen elkaar te begrijpen en gebruiken hiervoor taal, gebaren en gezichtsuitdrukkingen, plus de context waarin ze zich bevinden. In dit geval draait het interactiemoment om het overbrengen en begrijpen van een grap.
Om deze grap tot zijn volle recht te laten komen, is een proces nodig dat ik in mijn proefschrift gedachtenlezen noem. Als je de situatie “van buitenaf” analyseert, weet je dat ik de woorden van mijn buurman niet goed interpreteer.
Letterlijk genomen zegt hij dan wel tegen mij dat ik er goed uitzie, maar dat is niet wat hij bedoelt. Mijn buurman gaat er vanuit dat ik weet dat hij van de modepolitie is. Hij voert zijn act op die in de context van dit programma betekent dat ik voldoe aan de momenteel geldende modestandaarden.
Alhoewel… Ik besef dat ik met mijn oorbeschermers, stofmasker en plastic laboratoriumbril op waarschijnlijk aan alles behalve deze standaarden tegemoet kom. Ik moet de woorden van de buurman dus niet letterlijk nemen, maar op zoek naar wat hij eigenlijk bedoelt. Hiervoor moet ik als het ware zijn gedachten kunnen lezen.

Recursief denken

De meeste wetenschappers die net als ik menselijke interactie en gedachtenlezen onderzoeken, stellen dat mensen recursief moeten denken om elkaar te begrijpen. Dit houdt in dat ze meerdere gedachten in elkaar moeten kunnen inbedden. Bij elk interactiemoment tussen A en B moet A dus in staat zijn te begrijpen dat B wil dat A zal denken dat B bedoelt dat X het geval is.
Dit klinkt ingewikkeld, en dat is het volgens psychologische en neurowetenschappelijke studies ook. De gangbare opvatting is dat recursief denken een sterk cognitief belastende taak is: je hersenen moeten er hard voor werken en al na een paar stappen van inbedding ga je makkelijk de fout in.

Die opvatting op zichzelf trek ik niet in twijfel. Maar wel laat ik in mijn proefschrift zien dat meerdere ingebedde gedachtentoestanden in de praktijk veel minder vaak voorkomen dan tot nu toe door de meeste wetenschappers is beweerd.
Met andere woorden: waar men aannam dat mensen voortdurend recursief moeten denken, laat ik zien dat dit eerder uitzondering is dan regel. Het grootste deel van de tijd houdt onze culturele omgeving recursief denken namelijk “buiten beeld”.

Gedeelde set van verhaaltjes

Onze culturele omgeving bestaat voor een belangrijk deel uit taal- en verhaalstructuren. In de loop van ons leven begeven we ons in allerlei verschillende culturele gemeenschappen en subgemeenschappen. Voorbeelden zijn Nederlanders, studenten aan de Universiteit Leiden, supporters van een bepaalde voetbalclub, liefhebbers van een bepaald muziekgenre, volgers van een bepaald televisieprogramma, enzovoorts. In elk van die gemeenschappen is een bepaalde set van taal- en verhaalstructuren gangbaar. Als je geleidelijk aan deel gaat uitmaken van zo’n culturele (sub)gemeenschap, wordt er als het ware een kopie van deze set in ons geheugen geïnstalleerd. Binnen dezelfde culturele gemeenschap kunnen we er dus vanuit gaan dat iedereen min of meer dezelfde set van verhaalstructuren aan boord heeft.

Inderdaad blijkt uit mijn onderzoek dat dit precies is wat mensen normaal gesproken doen tijdens een heleboel interactiemomenten. Ze handelen bij voorbaat al alsof alle achtergrondkennis gedeeld is. Met andere woorden, in plaats van meteen al te redeneren over wat A denkt dat B bedoelt dat A wil…(enzovoorts), zetten ze eerst gewoon een stap. Pas als dit niet het gewenste effect heeft of er een misverstand ontstaat, beginnen ze recursief te denken. Wat wilde de buurman dat ik begreep dat hij bedoelde?