'Waarom zou je niet álle Nederlandse namen willen onderzoeken?'

Welke Nederlander is niet bekend met de Voornamenbank van het Meertens Instituut? Per dag raadplegen (tien)duizenden bezoekers deze databank, waarvan het gros bestaat uit aanstaande ouders die een naam zoeken voor hun kind. Je leest wat de betekenis of de populariteit is van een naam. Ook de Familienamenbank is populair. Daarop kun je bijvoorbeeld zien waar in Nederland jouw achternaam voorkomt.

De databanken zijn ontwikkeld door het Meertens Instituut. Sinds 2006-2007 zijn dankzij naamkundige Gerrit Bloothooft alle namen uit de Gemeentelijke Basisadministratie Personen (sinds 2014 bekend als Basisregistratie Personen) erin opgenomen. Bloothooft zelf was als tiener al nieuwsgierig naar de herkomst van zijn bijzondere achternaam. Zo besloot hij op zijn zestiende de archieven in te duiken. De gegevens die hij toen met pen overschreef in een notitieboek, zouden hem tijdens zijn carrière nog goed van pas komen.

Zijn loopbaan was vrij onconventioneel: hij haalde zijn ingenieurstitel in Delft en vervulde daarna zijn militaire dienstplicht als onderzoeker bij TNO in Soesterberg. Zijn toenmalig leidinggevende bezorgde hem een promotieplek aan de Vrije Universiteit. Daar ontwikkelde hij een computersysteem om de zangstem in kaart te brengen. Vanwege die specialisatie werd hij in 1982 gevraagd om te komen werken voor de vakgroep Fonetiek, de voorloper van Taalwetenschap in Utrecht.

Hoe ben je vervolgens in het naamkundig onderzoek gerold?

“Een paar jaar na mijn komst in Utrecht werd de vakgroep Computer en Letteren opgericht, waar ik een vaste aanstelling kreeg. Die groep had tot doel om te kijken wat digitalisatie en digitale technieken binnen de faculteit Geesteswetenschappen konden betekenen. Maar de faculteit was er nog niet rijp voor. Het idee dat je een opleiding in die richting zou moeten initiëren, sloeg helemaal niet aan. In de jaren negentig is de vakgroep ter ziele gegaan. Maar mijn interesse voor naamkunde is daar wel gewekt.”

“In die tijd ontwikkelde ik een computersysteem om familiestambomen te reconstrueren. Dat deed ik aan de hand van gegevens over mijn eigen achternaam, die ik als zestienjarige al had verzameld in archieven. In mijn systeem nam ik alleen de brongegevens op, zoals geboorte, huwelijks- en overlijdensgegevens, en liet de computer de familie reconstrueren. Ik kon het systeem verifiëren met mijn eigen data. Dat werkte vrij goed.”

“Ik had alleen nog geen oplossing voor de grote spellingsvariatie in namen. Daarvoor had ik materiaal nodig om de computer te trainen om die te herkennen. Dat leidde tot een periode waarin ik persoonsnamen begon te verzamelen uit historische bronnen. Zo kwam ik in de naamkunde terecht, maar ik had een andere benadering dan de meeste naamkundigen.”

Waarin verschilde jouw benadering?

“Naamkundigen deden in mijn ogen wel interessant onderzoek, maar het was vaak gebaseerd op een kleine steekproef. Ze werkten in die tijd helemaal niet met big data. En ik dacht: als je iets van persoonsnamen wilt weten, waarom zou je dan niet álle Nederlandse namen willen onderzoeken. Maar er bestond helemaal geen drive om dat te ontwikkelen. Toen ben ik in 2005 naar Binnenlandse Zaken gegaan en heb gevraagd: kan ik die data krijgen voor wetenschappelijk onderzoek.”

“In 2000 was de wet op de Gemeentelijke Basisadministratie Personen (GBA) zodanig verruimd, dat universiteiten en instituten daar een beroep op mochten doen voor onderzoeksgegevens. Ook bijvoorbeeld voor medische bevolkingsonderzoeken, zoals naar borstkanker. Vanuit de Universiteit Utrecht en het Meertens Instituut deden we een gecombineerde aanvraag voor naamkundig onderzoek. Toen heb ik in 2006 eerst de voornamen van alle Nederlanders gekregen en in 2007 alle familienamen van Nederland.”

Zijn er nog doelen die je wilt verwezenlijken na je pensioen?

“Mijn ultieme doel is om vanaf 1811 een historische bevolkingsadministratie beschikbaar te hebben die aansluit bij de moderne Basisregistratie Personen. Zo’n registratie is van fundamenteel belang voor sociaal-historisch, demografisch en bijvoorbeeld ook genetisch onderzoek. Als dat gerealiseerd wordt tussen nu en tien jaar dan zou ik wel iets moois achterlaten. En het kan, want de Fransen hebben de Burgerlijke Stand in 1811 goed opgezet en georganiseerd. Alleen moeten uit de losse akten van geboorte, huwelijk en overlijden de bijbehorende personen afgeleid worden, waarna je iedereen een historisch Burgerservicenummer kan geven. De gegevens ervoor zullen over een aantal jaren allemaal gedigitaliseerd zijn, en technisch kan het. Alleen willen genealogen zelf liever puzzelen dan dat ze dit door een computer laten doen.”

Heeft de naamkunde nog een toekomst?

“Nu met de Digital Humanities (een tak van de geesteswetenschappen waarin men onderzoek doet aan de hand van grote digitale collecties, red.) liggen er zeker kansen want namen staan vaak centraal bij het zoeken van informatie. Het probleem van de naamkunde is dat het zo langzamerhand oudere wetenschappers zijn. De meesten houden zich bezig met toponymie: de herkomst van plaats-, water- en veldnamen. Er is in Nederland heel veel kennis op dat terrein. Maar die kennis dreigt verloren te gaan, want er is weinig jonge aanwas. Er is geen universiteit waar je nog colleges naamkunde kunt volgen. Mijn colleges naamkunde zijn ook uit het curriculum gehaald.”

“Dat is het gekke met namen: ik hoef maar een artikeltje te schrijven en het komt in de krant. Met de zangstem was dat eigenlijk ook zo. Er zijn miljoenen mensen die zingen in Nederland, in koren of op een poppodium. Maar zowel de zangstem als namen zijn wetenschappelijk niet sexy genoeg.”