Waarom worden mensen ziek?

“Niets in de biologie heeft betekenis behalve in het licht van de evolutie”, zei de Oekraïense bioloog Theodosius Dobzhansky. Maar hoe zit dat met de geneeskunde? In de jaren negentig van de vorige eeuw gingen evolutionair bioloog George C. Williams en arts Randolph Nesse hiermee aan de slag: kon evolutie helpen geneeskunde in een nieuw licht te zien? Zij schreven het boek “Why We Get Sick”, waarin zij de vraag stelden waarom het lichaam zo kwetsbaar is voor ziekte. Waarom zijn bevallingen zo moeilijk en is er vaak toch een keizersnede nodig? Waarom zijn we zo verzot op ongezond eten als het leidt tot overgewicht en suikerziekte? Is koorts nuttig of kun je het beter onderdrukken met een paracetamolletje? Als gezondheid zo belangrijk is, waarom heeft evolutie er dan niet voor gezorgd dat wij een perfect lichaam hebben dat een leven lang optimaal functioneert?

Een lichaam vol compromissen

Eén van de belangrijke inzichten van de evolutionaire geneeskunde is dat ons lichaam over de millennia heen niet geselecteerd is om zo gezond mogelijk te zijn

, maar om zo goed mogelijk onze genen door te geven aan de volgende generatie. Perfectie is onmogelijk, in plaats daarvan zijn onze lichamelijke eigenschappen het gevolg van compromissen

. Het maakt ons kwetsbaar maken voor ziekte, vooral als je ouder wordt.

Eigenschappen die een positief effect hebben op de overleving in je vroege leven en de voortplanting, kunnen in je latere leven tot ziekte leiden. Zo hebben vrouwen met het ApoE4 genvariant hogere waarden van het sekshormoon progesteron in de tweede helft van hun menstruatiecyclus, wat wijst op hogere vruchtbaarheid, maar is deze genvariant tegelijkertijd ook een risicofactor voor de ziekte van Alzheimer op latere leeftijd. Ons lichaam bestaat uit veel meer van zulke compromissen.

Een moeilijke bevalling

Eén zo’n compromis waarmee elk mens in zijn leven te maken krijgt, is het supernauwe geboortekanaal. Obstructie tijdens de bevalling is helaas ook vandaag de dag nog één van de meest voorkomende oorzaken van moedersterfte. In vergelijking tot andere primaten heeft de mens te maken met een smaller geboortekanaal en grotere babyhoofden die er maar met moeite doorheen passen. De omvang van onze hersenen nam tijdens onze evolutionaire geschiedenis sterk toe. Tegelijkertijd werd ons bekken smaller zodat we energie-efficiënter op twee benen konden lopen.

Dit ‘obstetrisch dilemma’ speelde een belangrijke rol in het vormgeven van het bekken van de vrouw en mogelijk ook bij de timing van de geboorte van haar kinderen. De huidige situatie is een voorbeeld van een imperfect compromis: vergeleken met andere primaten worden menselijke baby’s net wat hulpelozer en in een vroeger ontwikkelingsstadium geboren, zodat hun hoofd nog krap door het geboortekanaal past. Daardoor moeten de hersenen na de geboorte nog veel groeien en ontwikkelen.

Het geboorteproces verloopt moeilijker dan bij de meeste andere primaten en vindt in haast geen enkele menselijke cultuur zonder hulp van een of meerdere groepsgenoten plaats. Recentere veranderingen in dieet en leefstijl leiden nu ook tot grotere en dikkere baby’s die vaker met hun schouders vast komen te zitten in het geboortekanaal en daarmee het obstetrisch dilemma verergeren, terwijl de opkomst van de keizersnede in de moderne tijd een andere uitweg biedt. Wat zijn de langetermijneffecten van deze ontwikkelingen op de menselijke evolutie?

Je immuunsysteem verveelt zich en je voorouder was een zoetekauw

Darwin’s evolutieleer kan ook op andere manieren een nieuw licht werpen op de geneeskunde. Bijvoorbeeld door te wijzen op de tegenstellingen tussen de omgevingen waarin ons lichaam geëvolueerd is en onze huidige omgeving. Tot tienduizend jaar geleden waren wij jager-verzamelaars die in kleine groepjes door de wereld migreerden. Ons immuunsysteem heeft zich daardoor generaties lang ontwikkeld in een geheel andere omgeving met andere uitdagingen, zoals meer parasieten in onze darmen en frequentere blootstelling aan microben. In onze moderne, hygiënische omgeving is er daarom mogelijk een groter risico op allergieën, astma en inflammatoire darmziekten, waarbij het verveelde immuunsysteem in overdrive gaat.

Daarnaast wisten jouw voorouders die goed vet konden opslaan, beter te overleven in tijden van schaarste. Maar deze eigenschap is nu tot last in een Westerse, industriële samenleving met weinig lichaamsbeweging, een overvolle koelkast met lekker eten en een McDonalds op elke straathoek. En hoewel onze jager-verzamelaar voorouders er goed aan deden een voorliefde voor vet, zout en suiker te ontwikkelen, kampen we vandaag de dag in een wereld van overvloed met een obesitasepidemie. Zeg jij makkelijk nee tegen een overheerlijke kaassoufflé?

Koorts: nuttig of niet?

Bovendien laat evolutionaire geneeskunde zien dat sommige dingen die wij als ziekzijn ervaren het gevolg zijn van verdedigingsmechanismen van ons lichaam zelf. Veel mensen nemen bij koorts een paracetamolletje om zich beter te voelen. Ook tijdens de coronapandemie werd paracetamol aangeraden om koorts te verlagen. Maar is het verlagen van koorts nou wel een goed idee?

Om dat beter te begrijpen moeten we eerst kijken wat koorts is, en wat mogelijk het evolutionaire nut ervan is. Koorts wordt niet veroorzaakt door de ziekteverwekker zelf, maar door een afweerreactie van je lichaam op een infectie. In de acute fase van het ziek zijn wordt de temperatuur van je lichaam opgeschroefd. Je rilt en je zweet, en het is nou niet echt een fijn gevoel. Té hoge koorts is ook echt gevaarlijk: de biologische processen in je lichaam werken minder goed en je lichaamscellen kunnen zelfs afsterven. Toch is koorts ook nuttig: het geeft je immuunsysteem een boost en ziekteverwekkers delen minder goed.

Koorts als reactie op infectie komt niet alleen voor bij warmbloedige dieren zoals de mens, maar ook bij koelbloedige dieren, zoals reptielen. Als een hagedis ziek is en op een warme, zonnige steen kruipt is de kans groter dat hij een infectie goed overleeft, dan als hij in koelere temperaturen blijft zitten. En hoe zit dat dan met mensen? Ook daar zorgt het extra warm houden van patiënten met bloedvergiftiging voor betere overleving terwijl het kunstmatig koelen slechtere overlevingskansen ten gevolge heeft. Koorts kan daarom best nuttig zijn, ook al voelt het in praktijk niet zo fijn.