Waarom wij de enige mensachtigen zijn

Chris Stringer is als hoogleraar verbonden aan het Natural History Museum in Londen en doet al dertig jaar onderzoek naar de oorsprong van de moderne mens. “Vroeger was dat voornamelijk aan de hand van fossielen, maar tegenwoordig beschikken we over veel meer mogelijkheden. Met name de genetische inzichten hebben ons vakgebied in een stroomversnelling gebracht.”

Stringer start zijn verhaal 2,5 miljoen jaar geleden bij Homo erectus. “Deze mensensoort vertrok ongeveer 1,8 miljoen jaar geleden uit Afrika en verspreidde zich naar het Verre Oosten, naar China en Java. Ook kwam hij in Dmanisi, in Georgië terecht. Daar, onder de resten van een Middeleeuws dorp, vonden wetenschappers fossielen van een primitieve voorganger van Homo erectus, de eerste vertegenwoordiger van mensen die buiten Afrika leefden.” 1,8 miljoen jaar geleden waren er dus al mensen buiten Afrika te vinden en al dicht in de buurt van Europa. “Het klimaat wisselde die periode nog niet zo sterk tussen warme en koude extremen. Tegen de tijd dat mensen Europa bereikten, moesten ze met veel grotere extremen om zien te gaan.”

Het duurde daarna nog een paar honderd duizend jaar voordat de eerste mens stappen op Europees grondgebied zette. “Het oudste fossiel dat in Europa is gevonden, is een kaak uit het Noord-Spaanse Atapuerca en deze is 1,2 miljoen jaar oud. In hetzelfde gebied hebben we meerdere fossielen van een andere mensensoort – Homo antecessor – gevonden. Deze botten zijn naar schatting 800.000 jaar oud.”

“Engeland ligt in de Atlantische Oceaan en krijgt daardoor de uitersten van klimaatwisselingen mee. Als de Atlantische Oceaan ijskoud is, is Engeland dat ook. Zo liepen er 120.000 jaar geleden olifanten en hyena’s door Engeland en 20.000 jaar geleden leek het meer de toendra van Noord-Scandinavië met rendieren en vossen.” Wanneer was het klimaat gunstig om in Engeland te arriveren? “In Pakefield hebben we menselijke resten van 700.000 jaar geleden gevonden. Op dat moment zat Engeland nog met een landbrug aan Europa vast en kon de oversteek gemaakt worden. Het klimaat was Mediterraan en dus zeer gunstig.”

Duiken naar botten

In de Engelse kustplaats Happisburgh wordt al jaren, ook door Nederlandse wetenschappers, onderzoek gedaan. “Gereedschap dat daar is gevonden duidt erop dat er 900.000 jaar geleden al mensen waren; maar welke soort dat was blijft gissen, want er zijn tot nu toe geen fossielen gevonden. Als het klopt dat er toen al mensen waren moeten we onze eerdere gedachten, met betrekking tot klimaataanpassing, bijstellen.” 900.000 jaar geleden was het klimaat in Engeland namelijk vergelijkbaar met dat in Zuid-Zweden nu. Duikers zoeken momenteel verder naar aanwijzingen voor de kust.

Discussie met de Spanjaarden

“En dan hebben we nog niet naar de mensen in Engeland gekeken”. 450.000 jaar geleden brak namelijk een ijstijd uit. “Of er toen mensen in Engeland leefden weten we niet. We hebben in ieder geval geen aanwijzingen daarvoor gevonden, maar het kan zijn dat het zulke kleine aantallen waren dat we er niets van terug kunnen vinden.”

50.000 jaar later, in het Engelse Swanscombe, kwam er weer leven te voorschijn. “Daar zijn fossielen van dieren gevonden, evenals een menselijk fossiel. Dat is een interessant exemplaar omdat het verschilt van de Homo heidelbergensis. Sommige karakteristieken lijken op die van de neanderthaler. Deze mens zou aan de oorsprong van de neanderthaler kunnen staan.”

Elders in Europa is ook bewijs voor de splitsing van Homo heidelbergensis in Homo neanderthalensis en Homo sapiens gevonden. “Diep in het grottenstelsel van Atapuerca, vonden Spaanse archeologen 6000 menselijke fossielen, afkomstig van ongeveer 28 individuen. Sommigen daarvan lijken sterk op neanderthalers.” Over die fossielen was overigens nog flink wat discussie. De Spaanse collega’s claimden dat de fossielen 600.000 jaar oud zijn. Stringer vertrouwde dat niet, er zaten immers tanden bij die vergelijkbaar waren met fossielen van 400.000 jaar oud. Dat is dan volgens hem ook de juiste leeftijd. “Inmiddels zijn de Spanjaarden zelf ook teruggekomen op hun inschatting. Binnenkort zal er een rectificatie gepubliceerd worden.”

Dan neemt Stringer een sprong in de geschiedenis. Vanwege enkele grote overstromingen was Engeland een tijdje verlaten, ondanks het warme klimaat. “Maar 60.000 jaar geleden waren er in ieder geval neanderthalers in Engeland. Op dat moment was er ook nog genoeg land dat ons met de rest van Europa verbond. Neanderthalers waren destijds wijdverspreid, tot aan Siberië. Ze liepen rechtop, hadden een vergelijkbare (net iets groter) hersenvolume dan wij, maar er waren ook duidelijke verschillen. De grote neus is zo’n karakteristiek verschil.”

Out of Africa

Terug naar Afrika. Daar zijn 200.000 jaar oude fossielen gevonden die duidelijk van moderne mensen, Homo sapiens zijn. Stringer is dan ook een van de mensen achter de out-of-Africa theorie die stelt dat de moderne mens in Afrika ontstond en via het Midden-Oosten naar Europa en Azië verspreidde. “60.000 jaar geleden trok Homo sapiens vanuit zuidelijke gebieden naar het Neanderthalergebied. Genetisch onderzoek wijst uit dat Neanderthalers en moderne mensen het op meerdere momenten op verschillende plekken succesvol met elkaar gedaan hebben. Dat wakkert de discussie weer aan of het echt een andere soort was.” Formeel kunnen verschillende soorten onderling namelijk geen vruchtbare nakomelingen produceren.