De Westerse filosofie heeft een enorme invloed op ons denken. Of je nu in Afrika of Azië studeert, Descartes, Kant en Heidegger zie je overal. Wat betekent dat en zijn er alternatieven?
Westerse filosofie is wereldwijd de norm. In Afrikaanse universiteiten krijgen studenten les over Descartes en Kant, terwijl Afrikaanse denkers als Kagame en Hountondji nauwelijks aan bod komen. In Japan zijn Duitse filosofen als Heidegger razend populair, terwijl Japanse denkers als Tanabe en Nishitani slechts in keuzevakken belanden.
Dominante filosofie
Begrijp me niet verkeerd: ik vind niet dat filosofiestudenten zich alleen maar moeten richten op hun eigen nationale tradities of dat Kant irrelevant is voor een student in Nairobi. Integendeel, het is juist waardevol dat we via vertalingen kennis kunnen maken met filosofen uit de hele wereld. Maar daar zit het hem in: vaak maken we van deze mogelijkheid geen gebruik. We lezen slechts Europese filosofen. Daarmee is datgene wat we vandaag de dag als ‘universele’ filosofie beschouwen, in de praktijk gewoon Westerse filosofie.
Wat we vandaag de dag als ‘universele’ filosofie beschouwen is in de praktijk gewoon Westerse filosofie.
FreepikDeze dominantie noemen we ‘hegemonie’. Hegemonie betekent dat iets wat in oorsprong bijzonder is, de plaats inneemt van het universele. Neem de Westerse filosofie: Europa heeft zijn eigen denktradities, gevormd door specifieke historische en culturele omstandigheden, maar deze zijn nu wereldwijd de norm.
Deze Westerse hegemonie krijgt de laatste jaren steeds vaker kritiek. Een bekend voorbeeld is het boek 'Provincializing Europe' van Dipesh Chakrabarty, waarin hij pleit voor het ‘provincialiseren’ van Europa. Hiermee bedoelt hij: laten zien dat veel zaken die we als universeel aannemen, in feite Europees zijn.
Culturele bubbels
Toch is het belangrijk te benadrukken dat Chakrabarty niet zomaar ieder universalisme afwijst. Dat is begrijpelijk, want zonder enig universalisme trekt iedereen zich terug in de eigen culturele bubbel. Maar als het huidige universalisme vooral een Westerse hegemonie is, hoe ziet een alternatief er dan uit?
Als het huidige universalisme vooral een Westerse hegemonie is, hoe ziet een alternatief er dan uit?
FreepikIn deze ideale filosofische wereld wisselen we ideeën neutraal uit, met wederzijds respect voor ieders verschillen. Toch is dat waarschijnlijk een illusie. Universalisme bestaat altijd in de vorm van een hegemonie. Daarom kan universalisme nooit perfect zijn. Door de geschiedenis heen is elk universalisme op een bepaalde manier gekleurd door specifieke achtergronden, of dat nu cultureel, historisch of op een andere manier is.
Neem bijvoorbeeld de Verlichting en de ontwikkeling van de universele mensenrechten. Op papier is dit een onbetwistbaar universalistisch idee: ieder mens heeft recht op leven, vrijheid en eigendom. Maar in de praktijk blijkt er een addertje onder het gras te zitten. Bij het begrip ‘mensenrechten’ ontstond ook de vraag: wie beschouwen we dan als ‘mens’? Deze theoretische vraag zorgde in de praktijk voor Europese racistische denkbeelden, waarin sommige mensen als minder menselijk werden gezien dan anderen.
Op papier is de Verlichting een onbetwistbaar universalistisch idee.
FreepikWesterse dominantie
Terug naar hegemonie. Hoe komt het dat het bijzondere (Europa) de plek in kan nemen van het universele (de wereld)? Dit komt deels door kolonialisme, maar ook door de kracht van verhalen. Het universele verhaal van de Verlichting was, ondanks zijn tekortkomingen, inspirerend en in staat mensen te mobiliseren.
Daarmee komen wij bij de kern van de kwestie. Veel critici benadrukken de Westerse hegemonie binnen de filosofie. Daardoor zijn denkers als Kant, die racistische denkbeelden propageerden, in een nieuw licht komen te staan. Maar kritiek alleen is niet genoeg. De echte vraag is: is er een beter verhaal dan dat van Kant en zijn tijdgenoten? Kunnen we een universalisme formuleren dat niet beperkt blijft tot de Westerse traditie, maar ook ruimte biedt voor filosofische tradities uit Latijns-Amerika, Afrika en Azië?
Hoe bieden we ruimte voor filosofische tradities uit Latijns-Amerika, Afrika en Azië?
FreepikNieuwe verhalen
Dit nieuwe verhaal hoeft niet perfect te zijn. Sterker nog: dat kan ook helemaal niet. Maar toch is het noodzakelijk om het te zoeken, om het te vertellen. Waarom?
In een geglobaliseerde wereld kunnen we ons niet terugtrekken achter de Hollandse dijken. Problemen als klimaatverandering vereisen een wereldwijde samenwerking. Daarom is het belangrijk om een nieuw universeel verhaal te vinden dat mensen overal verbindt.
Voor dit nieuwe universalisme hebben we filosofieën uit Latijns-Amerika, Afrika en Azië nodig. We kunnen immers geen nieuwe hegemonie bouwen met de woordenschat van de oude. Gelukkig is toegang tot deze filosofische tradities nog nooit zo laagdrempelig geweest.
Wees dus nieuwsgierig! Maak gebruik van de unieke historische situatie waarin je leeft en verdiep je in de vele wijsgerige tradities die de wereld rijk is. Misschien kom je onderweg dat nieuwe universalisme wel tegen – precies datgene waar onze tijd zo hard om vraagt.
