Waarom verdween ‘aalmoes’ uit de Bijbel?

Ook al blijft de betekenis hetzelfde, de verandering van woorden was onvermijdelijk, zo verklaarde hoofdvertaler Matthijs de Jong op Radio 1. Tijdens het doorpluizen van de Bijbel kwamen de vertalers ‘zo af en toe iets tegen waarvan we dachten: ja, dat kon toen [in 2004] misschien nog net, maar dat gebruiken we nu echt niet meer’. De vertalers wilden de bronteksten zo strak mogelijk volgen, maar tegelijkertijd moeten lezers die teksten wel begrijpen. ‘Doeltaalgericht’ noemen ze dat.

De Bijbel als taaltrendzetter

Op Twitter reageerde historicus Henk Looijestein verbaasd. Was het niet juist altijd de Bijbel geweest die de trends had gezet in onze taal, in plaats van andersom? ‘Alsof onze cultuur niet veel meer wordt bepaald door de Vulgaat en de Statenvertaling. Die hebben (…) sporen in ons denken nagelaten.’

De Vulgaat is een vierde-eeuwse, Latijnse Bijbelvertaling. De Statenvertaling werd vanaf 1637 door Nederlandse protestanten gebruikt, en sommige orthodoxe groepen gebruiken deze nog. De Statenvertaling reguleerde de Nederlandse taal, dachten mensen lange tijd. Doordat protestanten in heel Nederland dezelfde Bijbel lazen, ontstond vanzelf het Standaardnederlands.

Aelmoes met ‘ae’

Historisch taalkundige Machteld de Vos aan de Radboud Universiteit nuanceert dit bekende verhaal. ‘Uit onderzoek van taalkundige Nicoline van der Sijs blijkt dat de invloed van de Statenvertaling op zowel grammatica als spelling heel erg klein was.’ In haar eigen onderzoek kijkt De Vos onder andere naar de ‘Resolutiën’, een soort notulen, die de vertalers destijds bijhielden. ‘Die vertalers waren behoudend. Terwijl er veranderingen in de Nederlandse taal bezig waren, kozen ze voor de verdwijnende vormen.’ Zo bleven de vertalers de lange ‘a’ stug als ‘ae’ schrijven – ‘aelmoes’ – terwijl de rest van Nederland overstapte op ‘aa’ van ‘aalmoes’.

Volgens De Vos is de standaardtaal mogelijk door een ander, minder heilig medium verspreid: kranten. Deze hypothese onderzoekt ze nu. Toch heeft Looijestein niet ongelijk, vertelt De Vos. ‘De Statenvertaling heeft wel invloed gehad op de woordenschat. Duitse leenwoorden die we nu niet meer als leenwoorden herkennen, zoals ‘argwaan’ en ‘herinneren’, werden door de Statenvertaling gepopulariseerd.’

Verdwenen vocabulaire

Nieuwe woorden kunnen dus in Bijbelvertalingen opduiken, maar in de NBV21 verdwijnen ze ook. Hoe verklaren we die verdwijningen? Taalkundige Marc van Oostendorp, hoogleraar aan de Radboud Universiteit, heeft onderzoek gedaan naar het verdwijnen van woorden in dialecten. Het is moeilijk om vast te stellen wanneer een woord écht verdwenen is, zo betoogt hij, maar je kan wel registreren dat het nauwelijks meer gebruikt wordt. Zo gaat het waarschijnlijk ook met ‘aalmoes’, voorspelt Van Oostendorp. ‘Over vijftig jaar zijn er echt nog wel mensen die het woord kennen. Zo’n woord bestaat dan nog, in zekere zin.’

Toch kan het gebruik van het woord afnemen, en niet iedereen zal het meer kennen. In woordenboeken van dialectredders ziet de taalkundige vaak een bepaald type woorden opduiken: agrarische instrumenten. ‘Wanneer niemand die werktuigen meer gebruikt, verdwijnt de naam ervoor ook.’ Doordat de techniek of de samenleving verandert, worden de woorden vergeten die naar dingen verwijzen die niet meer bestaan. Wie heeft het nu nog over een rolodex?

Maar is dat ook zo met de aalmoes? Donaties aan goede doelen nemen de afgelopen jaren iets af, maar nog steeds geven Nederlanders uit medelijden. Uit onderzoek van de Vrije Universiteit Amsterdam in 2019 bleek dat 88% van de Nederlanders geld gaf aan goede doelen. De meest fervente Bijbellezers waren zelfs de kampioenen in donaties. Kerkgangers bleken in dat jaar maar liefst vijf keer meer geld aan goede doelen te schenken dan niet-kerkgangers. De gift uit barmhartigheid bestaat dus nog steeds.

Bananenschil likken

Van Oostendorp speculeert daarom dat er meer aan de hand was met ‘aalmoes’. ‘Tja, het woord “barmhartigheid”, is dat nou zoveel breder bekend dan “aalmoes”? Dat denk ik niet.’ Misschien is de verklaring voor het verdwijnen uit de NBV21 anders. ‘“Aalmoes” heeft een bijklank van armoedigheid. Dat je iemand een bananenschil toewerpt, en dat die daaraan mag likken.’

Die onprettige associaties moeten een rol hebben gespeeld, vermoedt Van Oostendorp. ‘Het woord wordt in ieder geval niet meer gezien als een technische term in religieuze zin. Zo van: je moet aalmoezen geven als christen, en dan leer je maar wat dat woord betekent. Dat is ook een oplossing. Ze hebben “bidden” ook niet vervangen door “praten met God”.’

Maar zouden mensen de term ook weer in het dagelijkse taalgebruik kunnen introduceren? Van Oostendorp twijfelt aan de effectiviteit van campagnes die vergeetwoorden adopteren. ‘Taal is inherent vluchtig. Je kunt bijna niet een woord redden.’

Zo lang Nederlanders ook zonder het woord ‘aalmoes’ de fluwelen collectezak of het Tikkie voor het goede doel weten te vinden, is het verdwijnen van de term niet per se een ramp. En de nieuwe lezers van de NBV21 leren weer een ander woord: barmhartigheid. Dat is ook mooi.