Waarom nutteloze kennis zo belangrijk is

Stelt u zich een perzik voor. Heerlijk sappig, een wonder bijna dat we in wintertijd zo’n delicatesse kunnen eten. Stelt u zich nu nog eens voor dat u een perzik eet, maar dan in de wetenschap dat perziken voor het eerst zijn geteeld in China tijdens de Han-dynastie. Opeens bent u verbonden met een boer die in opdracht van een keizer een wilde vrucht cultiveerde – eeuwen geleden, in een continent ver weg. Stelt u zich voor hoe de boer misschien een eerste kistje bracht naar de keizer. Met spanning in zijn lijf: vindt hij de vrucht lekker?

Smaakt deze tweede ingebeelde perzik anders? Is uw antwoord ‘ja’, dan acht ik de kans groot dat u de waarde van kennis kent, die nochtans vaak wordt getypeerd als ‘nutteloos’. Historische kennis over perziken zal u op zichzelf weinig praktische voordelen opleveren. Geen kans op promotie of een beter salaris. Maar het kan uw leven nét iets meer kleur geven.

Volgens de Britse filosoof Bertrand Russell – van wie het perzikvoorbeeld stamt – is nutteloze kennis de belangrijkste kennis die er is. Daarmee bedoelt hij overigens niet alleen schijnbaar triviale weetjes over perziken. Maar ook wat we tegenwoordig fundamentele wetenschap noemen. Onderzoek naar de grondbeginselen van een wetenschapsgebied, zonder dat daar per se een toepassing hoeft uit te komen. Denk aan zwarte gaten, of hiërogliefen. Het zijn de wetenschapsgebieden die in onze rendementssamenleving onder grote druk staan, omdat zo moeilijk valt uit te leggen waartoe ze nu eigenlijk dienen.

Van molecuul tot medicijn

Maar Russell – en hij is niet de enige – is een gepassioneerde verdediger van ‘nutteloze’ kennis. Hij doet dat op verschillende manieren. Ten eerste maken nutteloze feiten ons leven leuker, zoals kennis over die perzik. Maar daar stopt Russell niet. Een tweede argument, dat nog wel voor de hand ligt, is dat je nooit weet of fundamenteel onderzoek uiteindelijk toch wat oplevert. Als we de basisbeginselen beter kennen, komt dat ook toegepast onderzoek ten goede.

Ben Feringa won de Nobelprijs voor scheikunde met de ontwikkeling van een moleculair motortje van ongeveer een miljoenste millimeter. Wat kun je daarmee? Nu niet zoveel, maar Feringa wijst erop dat we in de toekomst betere medicijnen kunnen maken, als we weten hoe moleculen beter met elkaar communiceren. Hetzelfde geldt voor techniek. ‘Toen de gebroeders Wright een werkend vliegtuig hadden gebouwd, vroeg iedereen zich af waar dat goed voor was. En nu hebben we enorme Boeings’.

Breder perspectief

Maar Russell gaat nog verder. Niet alleen kan fundamenteel onderzoek uiteindelijk iets opleveren, het is ook een waarde op zichzelf – zelfs als het nooit wat oplevert. Of, zoals de hedendaagse filosoof Nuccio Ordine beschrijft in Het nut van het nutteloze: juist omdat fundamenteel onderzoek belangeloos is, vrij van praktische of commerciële toepassingen, maakt het ons tot betere mensen. Alleen al omdat het leidt tot een zekere vertraging. In deze tijd moet vooral alles snel. Wie niet snel genoeg handelt, loopt achter de feiten aan. Dus moeten we steeds weer reorganiseren en hervormen. De wetenschap moet bijvoorbeeld voldoen aan wat de economie nu weer vraagt – nieuwe materialen, snellere en goedkopere technologie. Maar wie kan bij een dergelijke versnelling nog nadenken over wat we écht nodig hebben? Hoe we bijvoorbeeld onze samenleving prettiger kunnen maken, en onze omgang met de planeet duurzamer? Iemand die nutteloze kennis waardeert, hoeft niet meteen te handelen. Hij neemt de tijd, bekijkt de dingen nog eens.

Russell laat zien hoe nutteloze kennis ons bestaan in een breder perspectief plaatst. Geschiedenis leert ons over hoe politieke leiders in het verleden ten onder zijn gegaan aan ijdelheid en hebzucht. Filosofie en ethiek stemmen tot nadenken over anderen, en zelfs de gehele mensheid. Astronomie, fundamentele natuurkunde en scheikunde laten ons de nietigheid van het bestaan zien, tegenover de oneindige krachten van de natuur. ‘The abysses of interstellar space’, zoals Russell dat noemt. Dat dwingt tot een zeker respect en bescheidenheid – humanistische deugden. We kunnen niet alles controleren, de werkelijkheid is niet volledig maakbaar, wat beleidsmakers vanaf de tekentafel ook beweren.

Vernieuwende gedachten

Maar juist onze beperkingen onder ogen zien, en desondanks het verlangen naar kennis niet opgeven, is typisch menselijk. De wetenschap is een discipline die veel oplevert, maar de belangrijkste daarvan is toch wel de trots om een denkend en onderzoekend mens te zijn, ook al zijn we omringd door een eindeloos groot universum dat dit allemaal koud laat.

Toegepaste wetenschap helpt ons om in 2021 weer zorgeloos bij elkaar te kunnen zijn. Een grote prestatie. Maar ook het plezier, de vertraging, bescheidenheid en trots die wetenschap ons oplevert, is het waard om te laten zien. Daarom organiseert NEMO Kennislink begin volgend jaar een klein event om nutteloze kennis te vieren. Online, via zoom. We laten enkele wetenschappers aan het woord over hun passie voor fundamenteel onderzoek; dat kan een bijna verdwenen taal zijn, de big bang of metafysica. Hou de nieuwsbrief in de gaten voor meer informatie – als u de persoon bent die perziken lekkerder vindt omdat u weet dat een boer er heel lang geleden een keizer mee wilde plezieren.