Waarom interculturele filosofie?

Voor mijn proefschrift onderzoek ik de voorwaarden voor een filosofische dialoog met tradities buiten Europa. Vaak duiden we deze tradities aan als ‘niet-Westerse filosofie’. Hoewel die term verre van perfect is, gebruik ik hem hier toch even voor het gemak.

Mijn onderzoek berust op twee aannames: (1) dat er überhaupt niet-Westerse filosofie bestaat en (2) dat het wenselijk en zinvol is om met deze tradities kennis te maken.

Die eerste aanname verdedigde ik al eerder in deze blog. In het kort: ja, niet-Westerse filosofie bestaat. Dat trek je alleen in twijfel als je óf een heel beperkte definitie van filosofie wil gebruiken óf vast wil houden aan het negentiende eeuwse idee dat alleen Europeanen abstract kunnen denken. Beide ideeën kloppen niet.

Toch is deze eerste veronderstelling niet genoeg. Want zelfs als je accepteert dat niet-Westerse filosofie bestaat, blijft de vraag: waarom moet je er aandacht aan besteden?

Pak je winst

Een veelgehoord rationeel argument: we kunnen er iets van leren. Niet-Westerse filosofie biedt ons nieuwe inzichten waar we ons voordeel mee kunnen doen. Een sterk argument, want zeg nou zelf: welke filosoof wil geen nieuwe wijsheid ontdekken?

Toch heeft dit argument beperkingen. Het kijkt vooral naar de ‘toegevoegde waarde’ van niet-Westerse filosofie, alsof het pas interessant wordt als het ons iets oplevert. Maar hoe weet je of het waardevol is voordat je ermee in gesprek gaat? Precies, dat weet je pas achteraf. Daarom is dit argument op zichzelf niet genoeg.

Zo hoor ik vaak van academici: “Ik wil wel meer doen met niet-Westerse filosofie, maar ik weet er gewoon te weinig van af.” Het is dus belangrijk om ook andere redenen te vinden om met deze denktradities aan de slag te gaan.

De juiste keuze

Het tweede argument is moreel van aard. Dit argument vertrekt niet vanuit de mogelijke winst die we met een dialoog behalen, maar vanuit een morele verantwoordelijkheid om een dergelijke dialoog überhaupt aan te gaan.

Dit argument gaat ongeveer zo: de filosofische canon die we nu gebruiken, is sterk beïnvloed door het negentiende eeuwse idee dat alleen Europeanen abstract kunnen denken. Dit is een racistisch vooroordeel. Conclusie: er rust een morele verantwoordelijkheid op ons om niet-Westerse filosofie aan deze canon toe te voegen.

Wederom een krachtig argument. Niemand wil immers een racist zijn. Het argument toont bovendien reeds zijn kracht: dankzij de aandacht voor institutioneel racisme in de afgelopen jaren besloten veel filosofische opleidingen om meer niet-Westerse filosofie te behandelen. Probleem opgelost, toch?

Helaas, niet helemaal. Als je een niet-Westerse filosoof namelijk alleen maar aan je college toevoegt omdat die toevallig uit een Afrikaans of Latijns-Amerikaans land komt, blijft dat oppervlakkige identiteitspolitiek. Het kan leiden tot een symbolische diversiteit, waarbij je op zoek gaat naar een ‘Kameroense Kant’ of ‘Argentijnse Aristoteles’, zonder echt open te staan voor nieuwe ideeën.

Kortom, ondanks de kracht van zowel rationele als morele argumenten, denk ik dat we nog een laatste groep argumenten in stelling moeten brengen om beide aan te vullen.

Goede filosofie

Het laatste argument is volgens mij het krachtigste. Niet-Westerse filosofie is de moeite waard omdat het gewoon goede filosofie is. Filosofen uit bijvoorbeeld Latijns-Amerika en Afrika zetten je aan het denken en dus wil je er als filosoof mee aan de slag.

Misschien denk je: is dit niet ook een rationeel argument, dat vooral ziet op toegevoegde waarde? Niet helemaal. Anders dan het rationele argument, dwingt zo’n evaluatief argument namelijk de vraag af: wat is eigenlijk goede filosofie?

Deze vraag stellen we momenteel te weinig. Daarom proberen veel academische filosofen op wetenschappers te lijken. Maar anders dan in de filosofie bestaat er in de wetenschap duidelijke overeenstemming over wat ‘goede’ wetenschap is. In de kunst zien we het tegenovergestelde: goede kunst is een kwestie van smaak en over smaak valt niet te twisten. Hoe zit dat met filosofie?

Een wetenschappelijke hypothese is waar of niet. Ware of onware filosofie bestaat daarentegen niet; wel goede of slechte. De filosoof Whitehead merkte op dat je filosofieën niet kunt weerleggen; je verlaat ze slechts. Deleuze, die op Whitehead voortborduurt, concludeert dat filosofen eigenlijk niet zo geïnteresseerd zijn in discussies met argumenten voor en tegen. Filosofie is volgens Deleuze namelijk wezenlijk creatief: goede filosofie is een scheppingsdaad. Je kunt toch ook geen argumenten voor of tegen een gedicht of roman geven?

Goede smaak

Toegegeven: filosofie is geen kunst. Maar het is ook geen wetenschap. Het beweegt zich tussen de twee en verhoudt zich tot allebei. Toch lijkt de (academische) filosofie steeds meer de neiging te hebben zich als een wetenschap te gedragen. Volgens mij is zo’n benadering niet alleen schadelijk voor een open en creatieve dialoog met niet-Westerse filosofie, maar vormt het op termijn ook een bedreiging voor de filosofie zelf.

Als ik zeg dat niet-Westerse filosofie goed kan zijn, baseer ik dat niet op een wetenschappelijk oordeel of bewijs dat we er iets concreets aan hebben. Dat is een rationeel argument. Mijn evaluatieve argument probeert juist aan te zetten tot een nieuwe overdenking van de vraag wat goede filosofie eigenlijk betekent.

Ik zei het hierboven al: over smaak valt niet te twisten. Toch is dit maar gedeeltelijk waar. Bovendien: filosofische smaak kun je ontwikkelen. En hoe doe je dat beter dan door je blikveld te verruimen en nieuwe filosofische tradities te verkennen?

Ik ga je niet vertellen wat goede of slechte filosofie is. Maar ik vraag je wel om je filosofische smaak kritisch in de gaten te houden en breed te ontwikkelen. Smakelijk filosoferen!