Waarom bestaande noodwetten niet tegen corona bestand zijn

De politie mag je huis niet betreden om te controleren of je anderhalve meter afstand houdt, over een mobiele corona-app om nieuwe besmettingen op te sporen wordt niet meer gerept en na een half jaar wordt er gekeken of de regels verlengd worden. Dat zijn de belangrijkste veranderingen in het wetsvoorstel voor de Wet tij­de­lij­ke maat­re­ge­len co­vid-19 die minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Hugo de Jonge deze week naar de Tweede Kamer stuurde.

Er kwam een nieuwe versie van het wetsvoorstel na kritiek vanuit diezelfde kamer, maar ook de Raad voor de rechtspraak en de Autoriteit Persoongegevens hadden zorgen. Er zou te weinig tijd zijn om de nieuwe noodwet – die de maatregelen zoals het afstand houden en het verbod op publieke evenementen regelt – te beoordelen. De wet zou de minister te veel macht geven en een jaar zou een te lange geldigheidsduur zijn. De beoogde ingangsdatum was 1 juli 2020.

Dat plan ging van de baan en nu ligt er een nieuw voorstel dat de Tweede Kamerleden waarschijnlijk in het huidige zomerreces bekijken. Na de zomer moeten zij beslissen. Maar wat is er eigenlijk mis met de huidige regels die in noodverordeningen van de 25 veiligheidsregio’s zijn verpakt? En waarom was het pakket noodwetten dat speciaal voor de meest uiteenlopende rampen klaarligt niet bestand tegen het coronavirus?

Noodverordeningen

Volgens de minister zelf geeft de wet enkel een ‘ander juridisch kader’ voor de maatregelen die er al zijn. Dat andere kader was zeker nodig als je het Adriaan Wierenga vraagt. Hij is onderzoeker en noodrechtspecialist van de Rijksuniversiteit Groningen. “De huidige regeling met noodverordeningen die telkens worden verlengd is beperkt houdbaar. Uiteindelijk moet er een wet komen die dit regelt”, zegt hij.

Wierenga legt uit dat de noodverordeningen die op dit moment zijn uitgegeven door de 25 veiligheidsregio’s in Nederland bedoeld zijn als tijdelijke instrumenten voor acute rampen. Denk aan een brand met een risico voor de omgeving of voetbalrellen. Zo’n verordening maakt van een burgemeester als het ware tijdelijk een ‘kleine dictator’, aldus Wierenga. Zo kunnen er bijvoorbeeld gebieden of huizen ontruimd worden. Wat echter níet kan, is het voor onbepaalde tijd inperken van grondrechten. Wierenga noemt als voorbeeld het ‘sisverbod’ dat Rotterdam probeerde in te voeren per gemeentelijke verordening. “Zoiets kun je alleen regelen in Den Haag, per wet die is goedgekeurd door de Eerste en Tweede Kamer”, zegt hij. Dat was niet het geval en de rechter verklaarde het door de gemeente uitgevaarde verbod vorig jaar nietig.

Natuurlijk kun je je afvragen of de noodverordeningen die nu al maanden van kracht zijn – en de grondrechten van burgers sterk inperken – dan wel rechtsgeldig zijn. Wierenga denkt van wel. “De overheid heeft óók de grondrechtelijke plicht om de onderdanen te beschermen en je kunt betogen dat ze daarom deze maatregelen troffen.”

Een noodverordening is overigens geen carte blanche waarmee een burgemeester of veiligheidsregio alles mag doen. De ‘controle’ daarop vindt echter achteraf plaats, omdat er in een noodsituatie doorgaans weinig tijd is. Een burgemeester kan achteraf op zijn of haar handelingen worden afgerekend door de gemeenteraad. Dit is volgens Wierenga ook waar de schoen wringt in de huidige situatie rondom het coronavirus. In deze crisis is de voorzitter van de veiligheidsregio aan zet, die niet rechtstreeks verantwoording aan een gemeenteraad is verschuldigd. En omdat het parlement nog op afstand staat bij de controle van de minister (die de hoofdlijnen voor de veiligheidsregio’s uitzet) staat de democratische controle erg onder druk.

De nieuwe wet zorgt ervoor dat de volksvertegenwoordiging (de Eerste en Tweede Kamer) beter kan meekijken met de minister. Het parlement hoort een week voorafgaand over eventuele aanvullende maatregelen van de minister en houdt zo toezicht op zijn handelen.