Mag de overheid aansturen op gezond leven of ben je vrij om te doen en laten wat je wil? Gezondheidsjurist Brigit Toebes: “De balans hoeft niet altijd uit te slaan richting zelfbeschikking.”
In 2021 verplichtte het kabinet de coronapas voor iedereen die een café, restaurant of bioscoop wilde bezoeken. Zonder een bewijs van vaccinatie of een negatieve test, kon je toegang tot de horeca vergeten. “We zijn ervan geschrokken hoe een gezondheidsdreiging ons bij de lurven kan grijpen”, zegt Brigit Toebes, hoogleraar gezondheidsrecht in internationaal perspectief aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Overheidsingrijpen was nodig om de coronacrisis onder controle te houden, maar het leverde spanning op met de individuele vrijheid.”
Die spanning is er ook als het gaat om welvaartsziekten. Nederlanders worden gemiddeld steeds ouder, maar hebben er meer ongezonde jaren bijgekregen. Alleen al een miljoen mensen heeft suikerziekte. Wie moet ervoor zorgen dat mensen minder ziek worden? Hoe je eet en leeft vergroot het risico om op latere leeftijd chronische aandoeningen als kanker, suikerziekte en hart- en vaatziekte te ontwikkelen. Maar wijzen naar de eigen verantwoordelijkheid om gezond te leven is te makkelijk. Het is de samenleving die ons ziek maakt, zeggen experts, en de omgeving bepaalt of we gezond kunnen leven.
Lang hadden we de eigen verantwoordelijkheid en zelfbeschikking hoog in het vaandel staan, maar de coronacrisis was een omslag in dat denken, volgens Toebes. Overheidsingrijpen om de bevolking gezonder te maken krijgt meer zeggingskracht. “Mensen verplichten een vaccinatiepasje bij zich te hebben in het café, ligt op dezelfde lijn als de alcoholconsumptie reguleren of nieuwe snackbars in de straat weren.”
Brigit Toebes, hoogleraar gezondheidsrecht in internationaal perspectief aan de Rijksuniversiteit Groningen
RUGMinder fastfood op straat
Wil jij roken, drinken en elke dag pizza eten, dan kan niemand je tegenhouden. “Persoonlijke keuzevrijheid is een voorwaarde voor menselijke waardigheid”, zegt Toebes. “Maar het recht op gezondheid is dat ook.” Gezondheidsjuristen als zij willen het recht op gezondheid centraal gaan stellen.
In de praktijk betekent dat: een gezonde leefomgeving bouwen. De omgeving op zo’n manier inrichten en reguleren dat het makkelijker wordt om gezond te eten en te leven. Alleen al in de supermarkt valt tachtig procent van het aanbod nu buiten de Schijf van Vijf en is daarmee ongezond. Op straat is het niet anders. Gegrilde kip, pizza, shoarma, sushi, broodjes… In een doorsnee winkelstraat in Amsterdam-Oost is op 35 adressen voedsel te koop. Van dat aanbod is 77 procent ongezond, brachten onderzoekers van het Amsterdam UMC vorig jaar in kaart.
— Brigit ToebesDe voedselindustrie is de grote betuttelaar: die zet ons aan tot consumptie
“Nederland is verplicht, op grond van Europese en nationale regelgeving, om zijn inwoners te beschermen tegen een ongezonde leefomgeving. Dus ook tegen een ongezonde voedselomgeving”, zei onderzoeker Coosje Dijkstra in NRC. Het instrument dat zij en haar collega’s ontwikkelden om te meten hoeveel ongezond eten op straat te koop is, kan gemeenten helpen om fastfood te weren. Scoort een straat te laag op ‘voedselomgevingswaarde’, dan is er sprake van een omgeving die schade kan toebrengen aan de gezondheid. En dan is de overheid verplicht om in te grijpen.
Aan de prijs
De overheid heeft verschillende juridische tools om de bevolking tegen een ongezonde leefomgeving te beschermen. Het aantal verkooppunten van fastfood beperken is er één. “Door de overdaad aan ongezond voedselaanbod weg te halen, kiezen mensen eerder voor wat gezonds”, aldus Toebes.
Het aantal verkooppunten van tabak daalt in Nederland al jaren. Maar om roken te ontmoedigen is prijsverhoging de meest effectieve maatregel gebleken. Sinds de prijs van een pakje sigaretten in Australië is opgelopen naar 25 euro, is het aantal volwassen rokers daar gedaald van 24 naar 11 procent. Bij prijsmaatregelen rond voedsel kun je denken aan een suikertaks en de verlaging van btw op groente en fruit. Wie het nog niet gemerkt had: vanaf 1 januari zijn suikerhoudende dranken een stuk duurder geworden in ons land.
Dan zijn er ook nog maatregelen rond marketing. Reclame voor tabak is inmiddels verboden. “Zeker als het om de rechten van kinderen gaat is een verbod op marketing voor schadelijke producten heel belangrijk”, zegt Toebes.
Betutteling
Doorgeschoten betutteling, klinkt het bij sommige politieke partijen wanneer de overheid zich bemoeit met onze gezondheid. ‘Mensen kiezen zelf wel wat ze willen eten.’ Maar is er wel keuze? In het gemiddelde stadscentrum is fastfood niet te ontwijken. Naar groente en fruit is het speuren. “Vergis je niet”, zegt Toebes. “De voedselindustrie is de grote betuttelaar, die probeert ons op allerlei manieren aan te zetten tot consumptie, en meestal niet in de gezonde richting. We worden nu een kant op geduwd die niet overeenkomt met de manier van leven zoals veel mensen willen.”
In een gezonde leefomgeving hebben mensen nog steeds de autonomie om te eten en leven hoe ze willen, maar dan zonder dat de ongezonde keuze ze wordt opgedrongen, volgens Toebes. “Dat is ware zelfbeschikking.”
