Vogels volgen in de Waddenzee

Het is zomervakantie en toch heb ik het Texelse strand bij strandpaal 33 voor me alleen. Een stranddagje begint voor de vele toeristen doorgaans niet om kwart over acht ‘s ochtends. “Wacht maar bij de steiger, dan pik ik je daar op”, had ecoloog Allert Bijleveld me gemaild. Maar behalve de verlaten veerboot naar Vlieland is er geen boot te bekennen. Net als ik de locatie nog een keer in mijn mail wil checken, zie ik in de verte een zodiac aan komen varen. Ik spring in de rubberboot van de onderzoeker van het Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) en samen varen we naar zijn collega’s die verderop in de Waddenzee al druk aan het werk zijn.

Vanaf een klein aluminium bootje, ‘Het Zilvervisje’, bouwen Bijleveld en zijn collega’s een frame van steigerbuizen. Het water is ongeveer een meter diep op het moment dat we er zijn. Te ondiep voor de Navicula: het veertig jaar oude onderzoeksschip van het NIOZ waarop het team al acht dagen bivakkeert. Daarom gebruiken ze het kleine bootje als een soort drijvende werkplaats. Als het steigerbuizenframe staat, maken Bijleveld en technicus Job ten Horn er een windmolen, accu en enkele zonnepanelen aan vast. Als laatste volgen een antenne en een ontvanger. In anderhalf uur tijd bouwen de onderzoekers een ontvangststation op: het WATLAS-systeem. Na acht dagen op zee hebben ze er behoorlijk wat handigheid in gekregen.

Bijtanken op de Wadden

De ontvangststations moeten vanaf eind juli de signalen op gaan vangen van gezenderde kanoeten: een vogelsoort die het Waddengebied gebruikt om te overwinteren of om bij te tanken tijdens de vogeltrek in het voor- en najaar. Ze broeden in Canada, Groenland en Siberië en trekken daarna door naar het Waddengebied. Een deel blijft, een ander deel eet zich rond en trekt daarna door naar Afrika. Het is een bol, grijs vogeltje van ongeveer honderd gram, met een forse snavel waarmee hij razendsnel schelpdieren zoals het nonnetje en de kokkel uit de wadbodem vist. In de loop van het voorjaar kleuren de vogels langzaam rood; een ideale schutkleur op de arctische toendra met al zijn rode planten.

“Het Waddengebied is enorm belangrijk voor kanoeten en andere steltlopers”, zegt Bijleveld. “Ik wil weten waarom dat zo is en hoe de vogels het gebied gebruiken. Waar zoeken ze naar voedsel, wat eten ze? Daarnaast kijk ik naar het effect van een veranderende leefomgeving. Dit jaar wordt er in Harlingen gestart met zoutwinning. De voorspelling is dat de bodem een meter gaat dalen. In combinatie met zeespiegelstijging door klimaatverandering kan dat ervoor zorgen dat complete wadplaten verdwijnen. De vraag is hoe kanoeten daarmee omgaan.”

Vogels vangen met volleybalnet

Om die vragen te beantwoorden is het WATLAS-systeem nodig. De vogels krijgen een kleine zender van twee tot vier gram op hun rug en de gebouwde ontvangststations pikken het signaal van de zenders op. Met behulp van een driehoeksmeting kunnen de onderzoekers straks precies zien waar de gezenderde kanoeten zich bevinden. Als je de exacte tijd weet waarop het signaal werd ontvangen, weet je hoe ver de zender van de ontvanger was. Drie van dat soort metingen geven één punt waar de drie afstanden samenkomen. En die locatie wordt continu doorgegeven (en weergeven op de website van het NIOZ). In totaal staan er elf stations in zee en vijftien op het vasteland. Bijleveld en zijn collega’s bouwen de zeestations dit jaar voor het vierde jaar op. In de winter breken ze de boel weer af.

Als het ontvangststation staat, is het tijd om naar de Navicula te gaan. Het 26-meter lange onderzoeksschip bevat een nat lab, een kantoorruimte, uiteenlopende onderzoeksapparatuur en plek voor elf mensen om te slapen. In de stuurhut vertelt Bijleveld me meer over zijn onderzoek. “We willen weten wat er op het wad gebeurt. Maar omdat daar zoveel tegelijkertijd gebeurt – menselijke verstoring, getij, een veranderende hoeveelheid voedsel – onderzoeken we de vogels ook in gevangenschap.” In november vingen de onderzoekers een aantal kanoeten bij het onbewoonde eiland Griend, een plaats waar veel steltlopers komen om te eten. “We hangen dan een soort volleybalnet op met nieuwe maan, als het heel donker is. De vogels zien dat net niet en vliegen erin.”