Vijf vragen over de wandelende noordpool

U las of hoorde het vast al ergens: de magnetische noordpool is op drift. Met een snelheid van rond de 55 kilometer per jaar beweegt hij zich vanuit Noord-Canada in de richting van Siberië. Als er geen shutdown was van de Amerikaanse overheid zou er gisteren om die reden een nieuwe kaart van het magneetveld zijn verschenen. De nieuwe richtdatum is 30 januari.

Op de sociale media doen inmiddels veel geruchten de ronde. NEMO Kennislink geeft antwoord op de meest prangende vragen – met dank aan geoloog Lennart de Groot van de Universiteit Utrecht.

Hoezo is dit nieuws? De magnetische noordpool beweegt toch al sinds mensenheugenis?

Dat klopt – en ook de miljoenen jaren daarvoor veranderde het magneetveld al voortdurend. De magnetische noordpool beweegt zich sinds halverwege de 19e eeuw naar de geografische Noordpool toe. Rond het jaar 2000 begon deze verschuiving echter te versnellen, van 15 tot inmiddels 55 kilometer per jaar – dus zo’n 150 meter per dag.

Bovendien vond er in 2016 een geomagnetische ‘puls’ plaats onder het noorden van Zuid-Amerika, en veroorzaakte daar een extra verstoring van het magneetveld. Daarom is het model van het magneetveld van de aarde wat eerder aan een update toe dan gebruikelijk. Normaal komt er elke vijf jaar een nieuwe, dit keer wordt dat met een jaar vervroegd.

Wat maakt het eigenlijk uit waar de noordpool zich bevindt?

Het magneetveld wordt gebruikt in de scheepvaart en het vliegverkeer, om de richting te bepalen waarin men vaart of vliegt. De navigatieapparatuur in je auto en in Amerikaanse gevechtsvliegtuigen gebruikt het ook om de kaart in de goede oriëntatie weer te geven (dus om te bepalen in welke richting je kijkt). Als het magneetveld te veel af gaat wijken, klopt die oriëntatie dus niet meer.

Met GPS-apparatuur kan je alleen je lokatie bepalen. Als je dat een paar keer achter elkaar doet, weet je ook in welke richting je beweegt, maar dat werkt alleen als je voldoende snelheid hebt. Bovendien krijg je de informatie dan pas als je de beweging al gemaakt hebt.

Zit er een ompoling aan te komen?

Bij een ompoling wisselen de magnetische noord- en zuidpool van plek. Dat gebeurt – op de geologische tijdschaal dan – zeer regelmatig, namelijk gemiddeld eens in de 300.000 jaar. De laatste keer is inmiddels 780.000 jaar geleden. Toch ziet het er niet naar uit dat we aan het begin van een nieuwe ompoling staan. Daarvoor moet het aardmagneetveld namelijk eerst flink in sterkte afnemen. Weliswaar gebeurde dat de afgelopen 1000 jaar ook – het magneetveld werd in die tijd zo’n 20 procent zwakker, maar het is nog altijd drie keer te sterk voor een poolwisseling, en de afname kan elk moment ophouden of zelfs veranderen in een toename. Dat is simpelweg niet te voorspellen.

Waarom is het magneetveld niet gewoon constant?

Het magneetveld bestaat dankzij de opbouw van de aardkern, die uit ijzer en nikkel bestaat. De binnenkern is vast, de buitenkern vloeibaar – en door de draaiing van de aarde stroomt de buitenkern om de binnenkern heen. Dan krijg je een dynamo-effect.
Die stroming is echter niet constant, maar gaat gepaard met wervelingen en stroomversnellingen. Die beïnvloeden het magneetveld, en dat magneetveld beïnvloedt op zijn beurt de stroming weer.

Bovendien is de aarde geen perfecte magneet met een duidelijke noord- en zuidpool, maar zijn er aan de noordkant van de aarde eigenlijk twee polen te vinden – één in Canada en één in Siberië. Het kompas wijst daar ergens tussenin, waarbij de twee polen er als in een soort touwtrekgevecht om strijden waar het gemiddelde komt te liggen.

Wat er precies in het binnenste van de aarde gebeurt kan niemand zien, maar aardwetenschappers kunnen wel verschillende stromingspatronen simuleren met computermodellen, en kijken wat voor magneetveld deze zouden veroorzaken. Op grond van dit soort modellen, denken ze dat er momenteel een ‘straalstroom’ onder Canada zit die de pool daar verzwakt. Daardoor zou het gemiddelde zich momenteel richting Siberië verplaatsen.

Kan een verandering in het magneetveld het klimaat opwarmen?

Daar zijn geen aanwijzingen voor. Het magneetveld beschermt de aarde tegen kosmische straling (de zonnewind). Dat is echter geen warmtestraling, maar een stroom van geladen deeltjes. Hevige zonnewinden veroorzaken dan ook geen opwarming, maar wel verstoringen in bijvoorbeeld communicatienetwerken. Daarnaast zorgt het magneetveld ervoor dat de aarde een atmosfeer heeft, en die werkt juist als een deken die de aarde warm houdt.