‘Vijandbeeld is ons aangepraat’

“Conflicten tussen groepen mensen hebben weinig te maken met antipathie tegen de ander, en veel meer met solidariteit met de eigen groep”, zegt gedragswetenschapper Carsten de Dreu, die onlangs zijn inaugurele rede in Groningen uitsprak. Hij doet al jaren onderzoek naar het gedrag van mensen en andere diersoorten. Hoe komen mensen en dieren tot samenwerking met elkaar, en wanneer kiezen ze voor conflict? Daarin verschillen mensen niet zo erg van dieren, zegt hij. “Ook dieren hebben cognities en gevoelens. Lang was het onderzoek naar het gedrag van mensen en dieren gescheiden, maar die komen steeds meer samen.”

De Dreu zoekt naar de wortels van dit gedrag in onze evolutie. “Opkomen voor de eigen groep is iets dat we in de loop van onze evolutie tot automatisme hebben gemaakt.” En dat geldt niet voor antipathie voor andere groepen, zegt De Dreu. “Er is wel antipathie. Soms is die verklaarbaar door lokale, tijdelijke voorvallen in de geschiedenis. En soms wordt de antipathie aangepraat door leiders. Maar het is niet ingebakken.”

Russische soldaat

Je kunt je afvragen waarom een jongeman in een uithoek van Rusland naar een lokaal wervingskantoor gaat en zich aanmeldt om te gaan vechten in Oekraïne. Is het omdat hij daarmee geld kan verdienen? Wil hij weg van huis en op avontuur? Heeft hij iets tegen Oekraïners? Of is hij overtuigd door Poetins verhaal over groot Rusland dat van buiten bedreigd wordt?

De Dreu: “Dat is zelfopoffering voor het grotere goed, wat we vooral bij kleinere familiebedrijven zagen. Een bedrijf dat die solidariteit weet op te wekken, heeft werknemers die harder werken, overuren maken zonder te piepen en meer innovatie tot stand brengen.”

Experimenten

Om samenwerking en conflict te onderzoeken deed De Dreu versimpelde experimenten onder 12 duizend mensen in 51 verschillende landen op alle continenten ter wereld. Mensen werden uitgenodigd om op een website een spel te spelen. Ze kregen twintig euro en mochten in het spelletje beslissen hoe ze dat wilden verdelen over een grote groep mensen, zowel uit eigen land als uit een hele serie andere landen. Ze konden het ook zo inzetten dat er van andere mensen geld gestolen werd. Aan het eind van het spel werd er in echte euro’s uitbetaald.

De Dreu: “Onze verwachting was dat mensen uit eigen land elkaar willen helpen. En dat vonden we ook. Maar we verwachtten ook dat mensen makkelijker zouden stelen van iemand uit een ander land. Dat Nederlanders bijvoorbeeld makkelijker stelen van iemand uit Duitsland of China. En dat vonden we niet.”

Nare buurman

De Dreu vond zelfs het omgekeerde: mensen zijn eerder geneigd iemand uit eigen land te bestelen dan iemand uit het buitenland. We pakken liever geld van de nare buurman, dan van de verre buitenlander. “We helpen graag iemand uit eigen kring, maar bestelen ook graag iemand uit eigen kring. We zijn, kortom, veel drukker met ons eigen land, of met onze eigen groep, dan met mensen uit een ander land of andere groep.”

De Dreu vond hetzelfde gedrag ook bij dieren die in groepsverband leven, zoals insecten, vogels en veel zoogdieren. Een mogelijke verklaring is dat het makkelijker is en meer loont om binnen de groep te strijden om hulpbronnen, dan om dat buiten de eigen kring te doen.

Waarom oorlog?

De onderzoekers bleven zitten met de vraag waarom mensen dan toch vechten met mensen uit een andere groep, ook als die ander geen direct gevaar vormt. Als er geen aangeboren afkeer is voor de ander, waarom trekt die Russische soldaat dan ten strijde?

Schaarste

Maar zo hoeft het niet te gaan. De beroemde primatoloog Frans de Waal liet al zien dat bonobo’s vaak minder agressieve conflicten hebben dan chimpansees. “De verklaring daarvan lijkt te zijn dat bonobo’s in gebieden leven waar meer natuurlijke rijkdom en minder schaarste is. Dan hoef je niet te vechten, want er is genoeg.” Experimenten bevestigen dat, zegt De Dreu: lokale schaarste leidt tot meer conflict en diefstal.

Dat is niet zo hoopgevend, zegt De Dreu. “Klimaatverandering zal wereldwijd zorgen voor een verschraling van de natuurlijke omgeving, minder oogsten, meer overstromingen en meer onvoorspelbaarheid. Dat is in Afrika en Azië al aan de gang. Uit onderzoek daar blijkt dat gemeenschappen die erg afhankelijk zijn van landbouw en veeteelt vaker in conflict met elkaar raken op het moment dat de gevolgen van klimaatverandering voelbaar worden.”

Oorlog hoeft niet

Toch eindigt De Dreu zijn verhaal hoopvol. “Het is niet nodig dat we met elkaar in conflict raken.” Als de conclusie is dat we conflict niet aangaan vanwege antipathie met de ander, maar vanwege solidariteit met de eigen groep, dan kunnen we vervolgens gaan kijken hoe je die solidariteit met de eigen groep op een andere manier kan voeden, anders dan door het conflict aan te gaan. 

“En dat kan en dat gebeurt ook om de haverklap. Door alle culturen heen en ook bij andere diersoorten, zie je dat solidariteit een heel sterke drijfveer is. Soms wordt die solidariteit omgezet in conflict met de ander. Maar heel vaak ook niet. Heel vaak geven we die solidariteit vorm door heel hard te werken. Door voor elkaar te zorgen. Of door extra uren te draaien zonder daar salaris voor te vragen. We zijn heel erg solidair met elkaar, continu, elke dag weer.”

Als we weten waar en hoe er conflicten ontstaan door schaarste, kunnen we ook hulp geven aan de mensen die schaarste hebben, zegt De Dreu. Bijvoorbeeld bij de conflicten rondom natuurlijke hulpbronnen in Afrika. Maar dat kan ook in Nederland, als er een conflict dreigt tussen Groningers en mensen in de Randstad. De gaswinning veroorzaakte aardbevingen in Groningen, maar bracht het hele land ook veel geld. “Dat brengt spanning en die zal geen burgeroorlog veroorzaken. Maar het gevoel van solidariteit kan wel versterkt worden als er iets teruggedaan wordt voor de Groningers.”