Bij iedereen in de bijstand op de koffie. Een scooter onder de kont als de afstand tot het werk te groot is. Of een bedrijf starten met behoud van uitkering. Sommige gemeenten wijken af van de norm in hun bijstandsbeleid. Werkt dat?
Het moet sommige inwoners vreemd in de oren hebben geklonken. Zit er een bijstandsmedewerker van de gemeente aan de keukentafel, biedt die je ineens een fiets of scooter aan. In Oude Pekela, een Groningse gemeente dicht bij de Duitse grens, werd dit middel ingezet om mensen met een uitkering aan het werk te helpen.
Een paar jaar geleden besloot de gemeente dat het bijstandsbeleid veel persoonlijker moest. De tijd van plichtmatig brieven sturen naar bijstandsgerechtigden was voorbij. Oude Pekela bracht alle bijstandsgerechtigde inwoners in kaart en gemeentemedewerkers gingen bij iedereen langs. Daarvoor had de gemeente veel van deze inwoners jarenlang niet gesproken; op de sollicitatieplicht werd nauwelijks gecontroleerd, blijkt uit een artikel op RTV Noord.
Pokkel vol waark
Honderden gesprekken aan de keukentafel volgden. De gemeentemedewerkers moesten inwoners overtuigen die stelden dat er voor hen geen werk was. Anderen vertelden dat ze soms wel leuk werk zagen, maar dat het te ver was, omdat ze geen auto of fiets hadden. Daarop besloot de gemeente aan sommige inwoners zulke vervoersmiddelen te geven, onder het motto penny wise, pound foolish. Van de 500 uitkeringsgerechtigden gingen er 200 weer aan het werk, wat de gemeente volgens RTV Noord de afgelopen jaren zo’n 2,5 miljoen euro opleverde. ‘Het was een pokkel vol waark, maar je ziet nu de resultaten’, aldus een gemeentewerker tegen de zender.
Arjen Edzes las het nieuws over de Pekelder methode met genoegen. De lector regionale arbeidsmarkt (Hanze Hogeschool) en universitair hoofddocent economische geografie (Rijksuniversiteit Groningen) houdt zich al langer bezig met de bijstand. Hij vertelt dat er al jaren veel discussie is over -het ontbreken van- de menselijke maat; protocollen, controle en rigide regels zouden te vaak dominant zijn over een meer menselijke aanpak.
Boodschappenaffaire
Dat geldt vooral sinds de invoering van de participatiewet. Die wet, die als doel heeft dat mensen naar vermogen aan het werk gaan en zoveel mogelijk hun eigen broek ophouden, zou te streng zijn en uitgaan van wantrouwen. “Toen de wet in 2015 werd ingevoerd, was de opvatting dat er strenger moest worden opgetreden in de bijstand. De wet ging uit van een lui mensbeeld, waarin mensen uitvreters en fraudeurs waren. Daarom moesten ze worden aangespoord en gecontroleerd. De participatiewet werd zo een groot controleregime. Ook volgens een rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau moeten we veel meer naar een stelsel dat, meer dan de participatiewet, gebaseerd is op vertrouwen.”
Een voorbeeld van de strengheid in de wet was de ‘boodschappenaffaire’ uit 2021: een vrouw uit Wijdemeren moest duizenden euro’s aan bijstand terugbetalen, omdat ze boodschappen aannam van haar ouders. Inmiddels ligt er in Den Haag een wetsvoorstel voor een nieuwe participatiewet, die meer uit moet gaan van vertrouwen. Hierin staat onder andere het voorstel dat mensen tot 1200 euro aan giften mogen ontvangen zonder dit op te geven.
Op de fiets, op de koffie
Volgens Edzes kan wat Oude Pekela deed ook prima worden uitgevoerd in andere gemeenten. “Het laat zien dat je, door op de fiets te stappen en koffie te drinken, mensen activeert die uit beeld raakten. Bij veel gemeenten is het contact onpersoonlijker of worden alleen mensen benaderd die als kansrijk worden beschouwd. Het heeft er in veel gemeenten toe geleid dat een groot deel niet meer in beeld is. Ze zitten in de registraties, maar worden nauwelijks gezien of gevolgd.”
Er zijn meer van dergelijke ‘out-of-the-box-initiatieven’. In Zwolle mochten inwoners die langjarig in de bijstand zaten met behoud van uitkering een onderneming starten. In Hoogeveen wil de plaatselijke VVD gaan testen wat er gebeurt als mensen, die naast hun bijstand ook nog bijverdienen, een deel van hun extra inkomen mogen houden. De hoop is dat uitkeringsgerechtigden zo sneller een baan vinden. En de gemeente Bergen gaat vanaf 2025 werken met een uitstroompremie: je krijgt dan een financiële bijdrage als je uitstroomt naar werk vanuit de uitkering. Net als in Oude Pekela wijken dergelijke alternatieven af van de norm. Edzes juicht dit in principe toe, want het gaat uit van meer ‘menselijke maat’. Toch kan een vrije aanpak niet zonder kritische blik: niet alle alternatieven zijn succesvol. “We moeten er niet te makkelijk over nadenken.”
In 2021 moest een vrouw uit Wijdemeren duizenden euro’s aan bijstand terugbetalen, omdat ze boodschappen aannam van haar ouders.
FreepikVervreemding
Zo is er in de wetenschap slechts ‘voorzichtig bewijs’ dat een vrijere methode zoden aan de dijk zet. Edzes leidde in het verleden zelf een onderzoeksproject, waarbij in gemeenten als Groningen, Utrecht, Wageningen, Tilburg en Enschede experimenten met meer vrijheid en minder regeldruk werden uitgevoerd. “In die tijd zeiden veel bestuurders: zo kan het niet langer, we moeten mensen minder op huid zitten, meer ruimte geven en meer de helpende hand bieden. In al die gemeenten voerden we dezelfde interventies uit, zoals het vrijstellen van sollicitatieplicht, mensen laten bijverdienen naast de uitkering en mensen intensiever begeleiden dan voorheen. We werkten ook met een controlegroep.“
“Uit ons onderzoek kwam niet naar voren dat er één methode is die uitstekend werkt. Eerlijk gezegd zagen we vooral heel veel verschillende resultaten. Soms werkte een methode in de ene gemeente wel en in de andere niet en vaak was het resultaat niet beter of slechter dan de traditionele aanpak. Dat kan allerlei oorzaken hebben: de kwaliteit van de consulenten kan in de ene gemeente groter zijn dan in de andere en soms is de doelgroep in de ene gemeente moeilijker dan in de andere. Wat we wél duidelijk zagen, is dat men het fijn vindt als er iemand van de gemeente komt kijken. Mensen vinden het vervelend zich vergeten te voelen. Dan lijkt het of ze er niet meer bij horen en krijg je vervreemding van de maatschappij.“