‘Versterk de digitale positie van de samenleving’

Marleen Stikker verzorgde zelf de videolink voor dit interview. Het vindt niet plaats via Zoom of Google Meet, maar via Jitsi. Dit is een opensource-videoverbinding die op eigen servers draait. “De data uit dit gesprek lopen niet langs big tech. Van deze interviewsessie weet niemand wie met wie videobelt, via welk kanaal en van welke plek we inloggen. Terwijl andere applicaties zelfs bijhouden of je liggend of staand een app gebruikt.”

Stikker is directeur van Waag, een instituut dat zichzelf omschrijft als toekomstlaboratorium voor technologie en maatschappij. Kort gezegd houdt het instituut zich bezig met de vraag hoe technologie en maatschappelijke belangen zich tot elkaar verhouden. Waag onderzoekt, ontwerpt en adviseert in het publieke belang. Daarbij spelen data en software die zijn te gebruiken in dat publieke belang, en open netwerken waarbij de informatie niet door één partij wordt gecontroleerd, een belangrijke rol. “Dat is de oorspronkelijke, onderliggende architectuur van het internet. Helaas is dat niet doorgezet naar de socialmediaplatforms. Die worden centraal aangestuurd. In feite log je in bij één aanbieder. Het zal je niet verbazen dat het gedistribueerde, open model mijn voorkeur heeft.”

Datahonger

Met die voorkeur in gedachten baant Stikker zich een weg door de digitale wereld. Ze heeft liever Mastodon dan X (voorheen Twitter), gebruikt Duckduckgo in plaats van Google, deelt haar documenten via NextCloud in plaats van Google Docs, en stuurt berichten via Signal in plaats van Whatsapp. “Je ziet dat steeds meer partijen toegankelijke alternatieven aanbieden. Dat is de beweging die nodig is op grote schaal.” Stikker acht het cruciaal dat overheid, werkgevers en onderwijsinstellingen hierin meegaan. “Die moeten zorgen dat publieke waarden worden meegenomen in de software die ze gebruiken.”

De macht over het internet en data moet meer naar de burgers, is de kern van Stikkers betoog. Profielen van internetgebruikers zijn handel geworden, legt ze uit. Vandaar dat commerciële partijen zo veel mogelijk data van gebruikers opslaan. Dat heeft in haar ogen dramatische gevolgen voor de maatschappij. “Platforms zijn gebouwd om mensen zo lang mogelijk vast te houden en passen verslavende algoritmen toe. Behaviour advertisement wordt dit ook wel genoemd. Partijen die hier veel geld aan verdienen, bespelen zo onze gedachtewereld, opinies en emoties. Het leidt tot tunnelvisie en polarisatie op belangrijke thema’s, zoals politiek en gezondheidskwesties. Het kan verwarring zaaien, democratieën ondermijnen en verkiezingen beïnvloeden. Onbegrijpelijk dat we dat toestaan.”

Kiezen voor alternatief

“Er is een ander internet mogelijk – en gelukkig zien we daar ook voorbeelden van – maar dan moeten we er wel vol voor gaan”, vervolgt Stikker. “Het voorwerk wordt gedaan door ontwikkelaars, ontwerpers en ondernemers die zich écht druk maken om de redelijke alternatieven. Signal en NextCloud zijn daar mooie voorbeelden van. Het zijn bedrijven die expliciet staan voor privacy en waarvan de applicaties even goed of zelfs gebruiksvriendelijker zijn.” Dat laatste is erg belangrijk, vindt Stikker. “Het gevaar ligt op de loer dat alternatieven voor leken te ingewikkeld zijn om te hanteren.”

Maatschappelijke opgave

Om machtsevenwicht te bereiken moeten er meer zelfbeschikking en mogelijkheden voor burgers komen als het op technologie aankomt. “De samenleving moet de mogelijkheid krijgen te investeren in de eigen digitale wereld. De overheid moet daarom niet alleen investeren in technologie en IT die de overheid sterker maken, maar ook in maatschappelijke projecten.” Door de digitale positie van de samenleving te versterken kunnen burgers collectief optrekken en meer macht krijgen.

Nederland kan daarbij een voorbeeld nemen aan Duitsland, vindt Stikker. De Duitse overheid is sinds 2018 stap voor stap NextCloud (een alternatief voor Google Docs) aan het implementeren. Het land kent daarnaast een Soevereign Tech Fund. Dat fonds zorgt voor publieke digitale diensten en applicaties. Hiervan mogen burgers, overheden en bedrijven gebruikmaken. “Het verbaast mij dat er binnen de Nederlandse overheid miljarden gaan naar digitale projecten binnen ministeries en gemeenten, en niet naar technologie voor en door de samenleving. Stel dat je van dat overheidsbudget tien procent neemt en dat investeert in een ontwikkelfonds. Daarmee kan de samenleving zich digitaal organiseren en het wordt aantrekkelijk voor bedrijven om mee te bouwen aan publieke technologie.”

Rechtsbijstand

Om dit concept beter te begrijpen neemt ze het toeslagenschandaal als voorbeeld. Het was in haar ogen goed geweest als we een burgerexpertisecentrum hadden gehad, met datakennis en -inzicht. “De Belastingdienst heeft informatie over personen die hier zelf geen inzicht in hebben. Er is dus een ongelijke informatiepositie en daarmee een scheve machtsverhouding. Stel dat die data ook door de burger zelf in te zien zouden zijn in een digitaal systeem van zo’n expertisecentrum. Via analysesoftware zou je inzicht kunnen krijgen en een eigen analyse kunnen maken, die jouw zaak ondersteunt. Als er ook nog eens juristen en sociale wetenschappers aan zo’n centrum zijn verbonden, dan heb je al een digitale en fysieke rechtsbijstandsinfrastructuur. Dat zorgt voor machtsevenwicht en is de basis voor een sterke rechtsstaat waarin grondrechten worden gerespecteerd.”

Vanuit het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties is recent het initiatief gekomen om met een aantal partners, waaronder Waag, een ambitieus programma op te zetten rond digitale gemeenschapsdiensten. “Het is voor het eerst dat dit serieus wordt onderzocht, dus dat is een goede ontwikkeling. Ook vanuit de EU wordt hier meer naar gekeken. Dat is broodnodig, want Europese overheden outsourcen nu hun verantwoordelijkheid voor digitaal burgerschap aan Silicon Valley.”