Verslaafd aan troep

Ricks en Johns situatie geeft goed weer hoezeer je woning opgeslokt kan worden door extreme hamsterdrang. Zelfs als het een relatief ruime woning betreft. Gasten ontvangen of koken wordt bijvoorbeeld zo goed als onmogelijk.

Extreme hamsterdrang is minder raadselachtig dan het op het eerste gezicht misschien lijkt. Mensen met extreme verzamelwoede, ook wel aangeduid met de Engelse term compulsive hoarding, of afgekort hoarding, lijden aan disposofobia: een obsessieve angst om je te ontdoen van spullen, inclusief van het soort dat een ander allang bij het grof vuil had gezet of naar de kringloopwinkel had gebracht. Naar schatting zo’n twee tot vijf procent van de bevolking heeft daar last van.

Maar wat veroorzaakt nu precies deze stoornis die de mensen die eraan lijden en hun omgeving zoveel ellende veroorzaakt? Anders gezegd, waar komt obsessieve verzameldrang precies vandaan en wat houdt het in stand?

Schaamte

Hoewel onderzoek naar hoarding nog in volle gang is – het werd pas in 2013 erkend als een aparte psychiatrische stoornis – valt er hier toch al wel voorzichtig wat over te zeggen. Waar er in Nederland nog amper onderzoek naar gedaan is, geldt dat minder voor anglofone landen als Australië, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Daar is de afgelopen vijftien jaar een kleine groep psychiaters en psychologen intensief onderzoek naar extreme verzameldrang gaan doen. Daarbij ondervroegen ze vaak honderden personen met verzameldrang. Ook wordt er steeds vaker neurologisch onderzoek naar de aandoening verricht.

Daarnaast hebben realityshows over pathologische verzamelaars de groep uit de anonimiteit gehaald en delen maatschappelijk werkers ook steeds vaker hun ervaringen met deze groep. Tezamen suggereren al die bronnen dat drie factoren in elk geval een spelen.

Familie

Allereerst blijkt dat de familie waarin je geboren wordt van grote invloed is. Bijna elke extreme verzamelaar heeft namelijk wel een (eerstegraads) familielid dat ook last heeft van verzamelwoede. Anders gezegd lopen kinderen van hoarders een vergrote kans zelf ook de stoornis te ontwikkelen. Dat is misschien ook niet zo verbazingwekkend. We zijn als mensen nu eenmaal geneigd gedrag te kopiëren dat we als kind veelvuldig hebben gezien. En als je ouders nooit of amper hun huis opruimden, is het wellicht lastiger dat later zelf goed te doen.

Naast opvoeding speelt ook erfelijkheid een rol. “Bij zo’n een derde van alle extreme verzamelaars lijkt er sprake van een bepaalde genetische aanleg voor hoarding”, vertelt psychiater Nienke Vulink van het AMC, die een therapie opzette om obsessieve verzamelaars te helpen.

Spullen als troost

Soms vervangt hun ‘troep’ ook wel meer specifieke personen. Mensen die lijden aan verzamelwoede noemen het wegvallen van een geliefde of een familielid opvallend vaak als keerpunt. Sommige pathologische verzamelaars troosten zich dan door zich (blijvend) te omringen met de spullen van de gemiste persoon of met andere zaken die ze verbinden met de overledene.

Andere verdrietige pathologische verzamelaars beginnen juist een bepaald voorwerp te verzamelen. Vaak iets waarmee ze zich al verwant voelden om zo zichzelf weer een beetje terug te vinden. Zo verhaalt sociaal psychiatrisch verpleegkundige Gerard Lohuis in een blog over een boekenhoarder die psychisch in de knoop raakt als zijn vrouw overlijdt. “Ooit was ik een vermaard wetenschapper, dus boeken horen bij me”, verklaart de man.

Eenmaal verstrikt in hun verzameldrang komen hoarders daar niet meer uit. Hoe langer hun spullen hen troosten, des te meer ze ervan overtuigd raken dat ze daarvan niets kunnen missen. Daarbij komt extreme verzamelwoede zelden uit de lucht vallen. Mensen die eraan lijden vertellen doorgaans dat ze altijd al verzameldrift hadden. Maar die konden ze voldoende beheersen – tot ze het leven niet meer aankonden.

Chaotisch

Het niet kunnen opruimen heeft tevens een neurologische oorzaak. Zo lijden mensen met excessieve verzameldrang bovenmatig vaak aan de aandachts- en concentratiestoornis ADHD of aanverwante stoornissen die maken dat hun executieve functies minder goed ontwikkeld zijn. Hierdoor zijn ze chaotischer en hebben ze meer moeite met het verwerken van informatie, categoriseren, plannen en het scheiden van hoofd- en bijzaken.

Dat extreme verzamelaars niet uitblinken in opruimen, blijkt ook uit een experiment van psychiater David Tolin, die verbonden is aan de Universiteit van Yale. Hij liet een groep hoarders en niet-hoarders een stapel papieren meebrengen, zoals kranten, folders en brieven, die hij vervolgens inscande en een voor een op de computer toonde. De deelnemers moesten beslissen wat weg kon, waarna het fysieke document ook echt vernietigd werd. De deelnemers begonnen met de paperassen van anderen. Problematische verzamelaars deden van andermans papieren ongeveer een derde minder weg dan de deelnemers die niet aan verzamelwoede leden.

Bij het opruimen van hun eigen documenten, hadden ze nog veel meer moeite die te sorteren. Hoewel de gedachte hun spullen te zullen missen hen ook wel in de weg zat, berichtten de hoarders na afloop dat ze vaak gewoonweg niet konden bepalen welke van hun papieren nou belangrijk waren en niet. Hersenfilmpjes lijken dit ook aan te tonen. Tijdens het opruimen van de eigen spullen, wat voor veel mensen lastiger is dan het opruimen van andermans zaken omdat ze bij die laatste minder betrokken zijn, mat Tolin een sterk verhoogde activiteit in hun dorsolaterale prefrontale cortex. Die bevindt zich in het voorste deel van de hersenen. Dat duidde er op dat ze in de knoop kwamen met informatieverwerking en daarbij ook angstig werden, schrijft Tolin in het wetenschappelijke tijdschrift Archives of General Psychiatry.