Verhalen rond het kampvuur

Het verhaal van de mens begint rond een knisperend vuurtje. Met het vuur ontstond een veilige plek om te slapen, het hield roofdieren weg, en je kon erop koken. Het was ons eerste huis en de wieg van de eerste verhalen. “Als mens werden we geconfronteerd met allerlei verschijnselen die we niet konden verklaren”, zegt Matthijs Schouten. “Neem de zon: je wist niet waarom de zon opkwam, maar je wist wel dat je doodging als dat niet zou gebeuren. Die krachten waren groter dan wij, en gaf men een bovennatuurlijke lading.” Schouten is emeritus milieufilosoof aan Wageningen Universiteit en onderzocht de mens- en wereldbeelden van diverse culturen en religies.

Goddeloos

Leefden we vroeger meer in harmonie met de natuur? Een vuurtje kost brandhout, en op het vuur lag de buit van de jacht. Ook zijn er aanwijzingen dat de mens een rol speelde – door jacht of concurrentie om voedsel – in het uitsterven van prehistorische megafauna in Eurazië, Amerika en Australië. Rond de komst van de eerste mensen, stierven grote landzoogdieren uit zoals de mastodont, sabeltandtijger en het wilde paard in Noord-Amerika en de reuzenkangoeroe in Australië. Schouten: “De mens heeft altijd impact gehad, dat kan niet anders om te overleven. Maar die impact is steeds groter geworden. Het begon met jagers-verzamelaars, dat waren kleine gemeenschappen. Hun relatie met de natuur was wederkerig: geven en nemen. Ze brachten bijvoorbeeld offers voor de jacht, om de goden gunstig te stemmen.” In die tijd leefden mensen een nomadenbestaan met tijdelijk onderkomen: een grot in de buurt, een simpele hut, of een tent die je mee kon nemen in het kielzog van de kudde.

Daar kwam verandering in toen we dieren begonnen te temmen en planten te verbouwen als gewassen. Door landbouw en veeteelt produceerden we meer voedsel en nam de bevolking toe. “Daarmee begint de geschiedenis zoals wij die nu kennen, met een getemde natuur”, vertelt Schouten. Mensen trokken niet meer achter kuddes aan, maar hielden hun eigen dieren en gewassen. Het huis werd een permanent bouwwerk met daaromheen akkers en weiden. De eerste dorpen en steden kwamen op.

“Met de komst van het monotheïsme wordt de natuur ontgoddelijkt en zielloos. Religies zoals het jodendom en christendom plaatsten één God boven de wereld. God was niet in deze wereld en zat voortaan in de hemel, en alleen de mens had een eeuwige ziel. Het werd ketterij om de natuur te vereren.” Wel was de wereld geschapen door God, en volgens christelijke theologen zodoende bedoeld om de mens te dienen.

Machines

De wetenschappen in de vijftiende tot en met de negentiende eeuw brengen een omslag in de westerse kijk op de wereld. De nadruk komt te liggen op het begrijpen van de wereld. Niet zoals God die bedoeld heeft, maar hoe die werkt en in elkaar zit. “God als uurwerkmaker van de wereld verdwijnt van het toneel”, vertelt Schouten. “We gaan naar een beeld van de ‘big bang’ en evolutie, fysica en biologie. Alles is een uiting van wetten uit de wetenschap.” Plattelandsbewoners trekken naar de steden. Steden dijen uit, en de afstand tussen mens en natuur vergroot.

De Franse wiskundige en filosoof René Descartes bant vervolgens ook de geest uit de natuur. Schouten: “In geen enkel ander wezen dan de mens heeft hij vastgesteld dat geest en materie verenigd zijn. Zijn volgelingen concluderen daaruit dat alles dat niet mens is, geestloos is: dieren zijn machines die reageren op de wetten van mechanica.”

Welvaart

Het idee dat dieren geestloze machines zijn, is niet gek gezien de toenmalige tijdsgeest. In de achttiende eeuw komen de eerste stoommachines op, de eeuw daarna de eerste fabrieken. Harry Lintsen, emeritus-hoogleraar techniekgeschiedenis van de TU Eindhoven, deed onderzoek naar de techniek van 1850 tot nu. Hij stelt dat de industrialisatie – samen met de socialistische beweging – tussen 1850 en 1960 de extreme armoede in Nederland ophief, terwijl de druk op natuur nog beperkt bleef. “Tot die tijd was het leven hard. De mens was een werkdier overgeleverd aan de natuurkrachten. Een vijfde van de Nederlandse bevolking (in 1850 zo’n 650.000 inwoners – red.) leefde rond het absolute bestaansminimum. Die extreme armoede was ruim een eeuw later in ons land opgelost, met dank aan de fossiele energiebronnen.”

Steenkolen dreven de stoommachines aan die zorgden voor mechanisering van arbeid in de negentiende eeuw. Het energieverbruik werd in die eeuw vijf keer zo groot, vertelt Lintsen in zijn boek De kwetsbare welvaart van Nederland, 1850-2050. Kolen verdrongen de andere energiebronnen, voornamelijk spierkracht van mens en paard, wind- en watermolens en turf. “Het leidde tot verhoogde productiviteit en goedkoper wordende producten”, legt Lintsen uit. “Mensen hielden meer geld over voor eten, kleding en een huis.” Aardolie en aardgas deden later hun intrede in steeds meer apparaten en machines. “Dankzij de verbrandings- en elektromotoren in de twintigste eeuw konden mensen korter werken en kregen ze meer tijd voor onderwijs en ontspanning. Tegelijk verbeterden de leefomstandigheden door sociale wetgeving, emancipatiebewegingen en hygiënische voorzieningen zoals riolering.”

De vooruitgang die de fossiele energie bracht had ook een keerzijde: grootschalige luchtvervuiling en milieuproblemen, met uiteindelijk de klimaatverandering. Het gros van de CO₂-uitstoot is pas gekomen na 1960. Lintsen: “We schoten door in massaproductie, massaconsumptie en extreme welvaart.” Dat kwam volgens hem enerzijds omdat mensen meer te besteden hadden. “Anderzijds rees de vraag wat een mens wil als zijn basisbehoeften vervuld zijn. De opkomende middenklasse gaf daar in de jaren 1920 en 1930 invulling aan: een wasmachine, radio, auto. In de jaren 1960 namen de lonen in Nederland toe en kwamen de idealen van de middenklasse binnen bereik van de arbeidersklasse. De welvaarts- en consumptiemaatschappij was geboren. Na wasmachine, radio en auto volgden nieuwe behoeften zoals televisie, centrale verwarming, computer en internet.”

Ongeremd

Filosoof Matthijs Schouten verklaart de extreme consumptie vanuit de verandering in het westerse wereldbeeld. “Als je in de natuur krachten ziet die groter zijn dan jij, dan ben je terughoudend om erin in te grijpen.” Die terughoudendheid verdween toen we het goddelijke uit de natuur haalden. “Bovendien zijn we ziel, geest en verstand als exclusief menselijk gaan zien. Het gevolg: onbeperkt en steeds intensiever gebruik van de natuur als onze voorraadschuur.” De natuur zien we enkel nog als een verzameling bruikbare goederen en koloniseerbare ruimte, zoals Schouten de Franse filosoof Bruno Latour aanhaalt. Het is de tijd van wolkenkrabbers en metropolen, van overal onbeperkt bellen en internet, van vliegreizen voor bodemprijzen, en plofkip in de aanbieding. Wees er snel bij want: op is op!