Verdwenen taal

Er bestaat een aantal mogelijke oorzaken voor de teloorgang van een taal. Welke daarvan ligt er ten grondslag aan het verdwijnen van het Uru in Iruitu?

23 maart 2006

Op dit moment worden er nog ongeveer 6000 talen gesproken in de wereld. Volgens optimistische voorspellingen zal dit aantal in 2100 zijn gehalveerd, volgens pessimistische voorspellingen gedecimeerd. Over 100 jaar zullen er duizenden talen verdwenen zijn. Die talen leven dan alleen nog voort in de herinnering. Is het Nederlands ook al een bedreigde taal? En het Fries?

De Europese Unie wordt geconfronteerd met ruim twintig landstalen en het wordt op den duur te omslachtig om al deze talen als werktaal te blijven gebruiken. Stel dat de keuze gemaakt wordt voor bijvoorbeeld het Engels als enige werktaal, heeft dit dan consequenties voor het behoud van al die talen of staat het er los van? En is het erg als het merendeel van de talen verdwijnt?

1. HET VERDWIJNEN VAN EEN TAAL

Kazen, beren, indianen

Franse boeren maken zich druk over de bijzondere kazen die alleen zij maken en waarvan het voortbestaan bedreigd wordt door het massale aanbod van goedkopere fabriekskaas.

Cannelle, de laatste berin met de unieke genencombinatie van de Pyrenese ondersoort van de Europese beer (Ursus pardo), wordt neergeknald door een groepje jagers.

Uit het regenwoud van Brazilië, in de deelstaat Rondônia, duikt een groepje uitgehongerde indianen op van een nog onbekende stam, Kanoê. Ze zijn er eeuwen lang in geslaagd om buiten de uitbreidende kring van de westerse cultuur te blijven. Maar de verkleining van hun leefgebied en het verdwijnen van allerlei dieren waar ze altijd op hebben kunnen jagen, heeft hen uiteindelijk gedwongen om naar buiten te komen.

Globalisering

Bovenstaande verschijnselen worden allemaal in verband gebracht met globalisering en bevolkingsgroei. Kwetsbare leefgebieden worden aangetast en verdwijnen. De laatste groepjes jagers-verzamelaars worden meegezogen in de vaart der volkeren. Culturele diversiteit maakt plaats voor homogenisering. Het rijk geschakeerde verleden zal alleen in onze herinnering blijven bestaan.

Met talen lijkt hetzelfde aan de hand te zijn, hoewel we niet in de toekomst kunnen kijken. Veranderingsprocessen zijn lang niet altijd voorspelbaar. Ook zijn er op verschillende plaatsen in de wereld tegenbewegingen, pogingen tot behoud van kleine talen en culturen. Waar aan de ene kant dialecten verdwijnen, wordt aan de andere kant dialect nu in de kerk en in popmuziek gebruikt, wat vroeger zelden voorkwam.

Talen in Bolivia

In Bolivia, landje op de grens van de Andes en het Amazone-gebied midden in Zuid-Amerika, waren er rond 2000 nog 40 talen over. In 2100 zullen er nog tussen de 3 en de 10 indianentalen over zijn, naast het Spaans. De grote drie met echte overlevingskansen zijn Quechua, Aymara en Guarani. Onderstaand fragment gaat over een taal die niet echt meer gesproken wordt in het dagelijks leven en alleen in de herinnering voortleeft: het Uru.

Maar het volk van het meer was ten dode opgeschreven. De laatste Uru-groep zal zich niet meer herstellen. … Zij [de Uru vrouwen] beschouwen altijd het vergeten van de moedertaal als een straf die vergezeld gaat van het verlies van magische hulpkrachten en profetische gaven. Doordat ze een verbond zijn aangegaan met de mensen, hebben de laatste Uru’s hun taal verloren en worden ze niet meer gerespecteerd. … Vijftien jaar geleden spraken meer dan vijftig personen vloeiend Uru. Na de diapora hebben de gemengde huwelijken het verval van de taal bespoedigd. De Aymara vrouwen getrouwd met de Uru’s, weigeren de taal van hun echtgenoten te spreken; de kinderen, vanwege hun moeders Aymara’s, willen niet voor Uru’s aangezien worden door een geminachte taal te spreken.

Het Uru

Het Uru is een kleine taalfamilie met tenminste drie varianten, die alledrie op de hoogvlakte ten zuiden van het Titicacameer worden of werden gesproken, in het riviergebied dat de afwatering verzorgde van het grote meer. De Uru worden omringd door de veel grotere taalfamilie van de Aymara en zijn ook bijna allemaal tenminste tweetalig met Aymara (en vaak ook drietalig met Spaans erbij). Een overzichtje:

Wanneer een taal verdwijnt, is er een soort wisselwerking tussen een vermindering in het gebruik van die taal en een vermindering in de overdracht ervan van generatie op generatie.

Deze twee verschijnselen versterken elkaar voortdurend. De vraag is waardoor de wisselwerking op gang komt.

Het Uru van Iruitu

Volgens de Franse medicus Vellard was het Uru in Iruitu in 1951 al bijna verdwenen. Daarmee in tegenspraak zijn de resultaten van een volkstelling van 1992. Bij die volkstelling waren er 57 Uru sprekers volgens eigen zeggen, evenveel als in de bloeitijd die Vellard beschreef van vijftien jaar voor 1951, rond 1936, toen er ruim 50 sprekers geweest moeten zijn. Wat is de werkelijke situatie? In 2001 was Iruitu een dorp met 221 inwoners. In hoeverre spraken zij Uru?

•1 semi-spreekster (tía Julia)
•ca. 15 liefhebbers met kennis van een aantal woorden en zinnen
•ca. 50 volwassenen met enige kennis van vaste uitdrukkingen
•de overige 150 inwoners met kennis van enkele woorden

Tía Julia had de taal als kind van haar grootmoeder geleerd, maar had gaandeweg steeds minder verwanten en kennissen om de taal mee te spreken. Wat heeft er nu precies tot het verdwijnen van de taal geleid?

Allereerst moet worden opgemerkt dat er waarschijnlijk nooit zo heel veel sprekers van de taal geweest zijn. Hieronder het aantal inwoners, voorzover bekend, van Iruitu in de 19e en 20e eeuw:

Oorzaak van het verdwijnen

In de koloniale periode, vóór 1800, zijn de gegevens iets moeilijker te interpreteren, maar we vinden in wezen hetzelfde beeld: een kleine groep van tussen de 20 en 50 inwoners. Hiermee wijken de Uru niet heel veel af van andere groepen van sprekers van ‘kleine talen’, zeker in gebieden als Zuid-Amerika. In feite zijn er nu meer Uru dan ooit: 221 in Iruitu en nog een groep van onbekende omvang in de hoofdstad La Paz op drie uur reisafstand met de bus.

Er bestaat een aantal mogelijke oorzaken voor de teloorgang van een taal. Welke daarvan ligt er ten grondslag aan het verdwijnen van het Uru in Iruitu?

•Migratie naar een stad

Er is inderdaad veel migratie naar de hoofdstad La Paz, maar dat kan moeilijk de oorzaak zijn geweest van het verval van het Uru in Iruitu. In de eerste plaats is die migratie vrij recent (de laatste twintig jaar) en zou niet verklaren dat de taal nu bijna helemaal weg zou zijn. Verder zou migratie tot verspaansing moeten leiden, en een groot deel van de bevolking van Iruitu is nu praktisch eentalig Aymara, net zoals in de dorpen in de omgeving.

•Culturele herstructurering en assimilatie

Culturele herstructurering en assimilatie kunnen ook moeilijk de verklaring vormen voor het verdwijnen van de taal. De bewoners van Iruitu zijn in veel opzichten heel anders dan hun buren en beweren een totaal andere identiteit te hebben. Alle achternamen in Iruitu (dat zijn er vier) zijn anders dan die van de dorpen in de buurt. De Uru zijn altijd op het water te vinden om riet te verzamelen, te vissen of op watervogels te jagen. De bewoners van de dorpen in de buurt kunnen niet varen en zijn bang voor het water. De huizen in Iruitu staan dicht op elkaar, terwijl de huizen van de Aymara allemaal honderden meters van elkaar verwijderd liggen. De Uru betreuren het bovendien zeer dat ze hun taal niet meer kennen. Ze hebben zelfs pogingen ondernomen om hun taal weer opnieuw te leren, bijvoorbeeld door sprekers van het Chipaya over te laten komen van 500 kilometer verder.

•Afname van de bevolking

Van afname van de bevolking in absolute zin kan geen sprake zijn. Integendeel, we hebben al gezien dat er nog nooit zoveel Uru geweest zijn als nu. Wel is er een demografische knik tussen 1933 (15 families, dat wil zeggen tenminste 60 inwoners), en 1949 (12 inwoners). Deze afname werd veroorzaakt door een lange periode van droogte tussen 1938 en 1942. In deze periode werd het meer veel kleiner, de vissen en watervogels verdwenen en er was geen riet meer om het vee te voeden. Kortom, de bestaansbasis van de Uru was weggevallen. De bewoners van Iruitu stierven of trokken weg en van de oorspronkelijke gemeenschap, die in de eerste dertig jaar van de twintigste eeuw een grote bloei gekend had, bleef weinig over.

•Huwelijken buiten de groep

De hoofdoorzaak van het verdwijnen van de taal is dus de demografische flessenhals van die kleine groep van overlevenden in de jaren veertig van de twintigste eeuw. Wat dit nog versterkte, was de invloed van Aymara echtgenotes en moeders in de jaren twintig. Kennelijk ging het in die tijd het dorp Iruitu voor de wind en er werd druk getrouwd. Maar omdat er geen Uru-bruiden meer waren, werden vrouwen uit het naburige dorp gehaald.

Oude registers in het parochiehuis van het plaatsje Qurpa laten zien dat er waarschijnlijk altijd wel wat huwelijken met Aymara vrouwen waren geweest, maar dat dit aantal sterk toenam na 1915. Na 1923 heeft een meerderheid van de kinderen een Aymara moeder. Waarschijnlijk hebben die moeders hun kinderen in het Aymara opgevoed. Het hogere aanzien van het Aymara is een bekend gegeven in de hoogvlakte. Dat blijkt ook uit het feit dat de peetouders van huwelijken altijd Aymara waren, ook in die gevallen waar beide partners een Uru achtergrond hadden. Hieronder de etnische achtergrond van de bruidsparen, hun ouders, de getuigen en de peetouders bij Uru huwelijken in het huwelijksregister in Qurpa in 1873-1894 en 1915-1923 (U = Uru; A = Aymara).

Kortom:

•Er vindt een wisselwerking plaats tussen vermindering in gebruik en vermindering in overdracht van een taal.
•De hoofdoorzaak van het verdwijnen van het Uru van Iruitu ligt in de dramatische afname van de bevolking in de jaren ’40 van de twintigste eeuw.

2.HERINNERING AAN TAAL

Omstreeks 1950 was het met de actieve overdracht van de taal van de Uru van Iruitu gedaan. De taal leeft alleen nog in de herinnering voort. Als je probeert na te gaan wat er nog bij de verschillende dorpelingen bekend is van hun taal, dan krijg je ongeveer het volgende beeld:

En zelfs die ene spreker kent alleen nog maar een aantal rudimenten. Van de ca. 70 oorspronkelijke werkwoordsvormen is er slechts één over, de naamvallen zijn grotendeels verdwenen, enzovoorts. Met behulp van de oudere bronnen en de 15 sprekers die nog een vast kanon van de taal beheersen kunnen we alleen nog proberen een soort woordenboek met grammaticale informatie te maken, als geheugensteun.

Kortom:

•Een verdwenen taal leeft alleen voort in de herinnering.

De kwetsbaarheid van talen staat op dit moment erg in de belangstelling in verband met het verdwijnen van de kleine bedreigde talen. Taal is het fragiele monument van een menselijke cultuur. Taal is fragiel omdat ze alleen bewaard blijft, tenminste in gesproken vorm, door de herinnering.

Opdracht

Beantwoord de volgende vragen en trek je eigen conclusie:
a. Is het Fries een bedreigde taal?
b. Wat zou er moeten gebeuren om het Fries te behouden in Nederland en Europa?
c. Hoe schat je de overlevingskansen van het Fries in?

Dit artikel maakt deel uit van Dat is andere taal! Een leergang Taalwetenschap voor bovenbouw VWO, samengesteld en bewerkt door Helen de Hoop, Nijmegen 2005.
Taalwetenschap – Radboud Universiteit Nijmegen