Verdeelde Holocaust-herinneringen

In 1996 stelde de Duitse president Roman Herzog aan de VN voor om ieder jaar op de verjaardag van de bevrijding van Auschwitz de slachtoffers van het nazisme in Europa te herdenken. In 2006 werd 27 januari, de dag in 1945 dat het Russische leger concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau bevrijdde, uitgeroepen tot International Holocaust Memorial Day, een dag waarop je stil kan staan bij de verschrikkingen die het nazisme bracht.

Wie aan de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog denkt, denkt bijna automatisch aan Auschwitz. De poort met de tekst ‘Arbeit macht frei’, de filmbeelden van veewagons propvol joodse slachtoffers die aankwamen op een speciaal aangelegd extra lang perron, joodse slavenarbeiders die in kale barakken moesten leven.

Auschwitz, gelegen bij het Poolse dorp Oświęcim was een van de grootste concentratie- en vernietigingskampen van de Nazi’s. Het is het kamp waar Anne Frank en haar familie naar gedeporteerd werden nadat ze verraden waren in hun schuilplaats in het Achterhuis. In Auschwitz zijn meer dan een miljoen mensen omgekomen, vooral Joden. Logisch toch om de dag dat Auschwitz bevrijd werd te benoemen als gedenkdag voor alle Holocaust-slachtoffers?

Chaotische oorlog

Niet als je kijkt hoe anders men in Oost-Europa anno 2014 omgaat met herinneringen aan de Holocaust. “Het verhaal van de Jodenvervolging in de kampen waar Auschwitz symbool voor staat is enkel een West-Europees beeld, en dan ook nog eens maar een beperkt deel van het hele verhaal,” zegt Rob van der Laarse, hoogleraar ‘Erfgoed van de oorlog’ op de Westerborkleerstoel aan de Vrije Universiteit en tevens kwartiermaker van de nieuwe Amsterdam School for Heritage and Memory Studies aan de Universiteit van Amsterdam.

Voor het NWO-onderzoeksproject Terrorscapes doet hij samen met een internationaal team van deskundigen onderzoek naar wat voor verhalen de verschillende Holocaust- en genocidemusea in heel Europa eigenlijk vertellen.

“Wij zien de Holocaust vaak als een gigantische machine waarin alles perfect klopte. Maar de beelden die wij in West-Europa op ons netvlies hebben is niet hoe Auschwitz het grootste deel van de oorlog werkelijk functioneerde”, zegt Van der Laarse. “Dat lange perron werd bijvoorbeeld speciaal aangelegd voor een van de laatste transporten van de oorlog; 400.000 Hongaarse joden die eind 1944 onverwacht richting Auschwitz kwamen, en waar de commandanten helemaal niet op gerekend hadden.”

“De kampcommandanten werden steeds verrast door de chaotische ontwikkelingen van de oorlog. Auschwitz was in feite een gigantische industriestad. Door de nazi’s gebouwd in een poging de Duitse industrie naar het oosten te verplaatsen uit vrees voor een geallieerde invasie in het westen. Hoewel gevangenen er onder slechte omstandigheden werkten was Auschwitz I, het oorspronkelijke kamp met de beruchte poort, dus aanvankelijk niet zozeer een vernietigingskamp. Auschwitz II-Birkenau – het symbool voor de Holocaust – werd pas in 1942 gebouwd. Die kale barakken die daar nu te zien zijn als reconstructies, waren oorspronkelijk ook niet de bedoeling.”

“Men wilde betere barakken bouwen, maar werd overvallen door de opmars van het Rode Leger én het onverwachte succes van de Europese Jodenvervolging. Terwijl de stroom van Russische krijgsgevangenen stopte, groeide het aantal joodse slavenarbeiders. Zelfs Birkenau’s capaciteit bleek al snel niet groot genoeg. In de haast heeft men daarom paardenstallen neergezet.”

Eén jood, één kogel…

Dat kampen als Auschwitz, maar ook het verder oostelijk gelegen vernietigingskamp Majdanek, nu nog bestaan als musea, is voor een belangrijk deel te danken aan de Russen. Het Rode Leger bevrijdde beide kampen en maakte er nog tijdens de oorlog een herdenkingsplaats van. “Veel kampen in het oosten, waaronder ook Auschwitz, waren oorspronkelijk gebouwd voor Russische krijgsgevangenen, die er beestachtig behandeld werden”, zegt Van der Laarse. “De Russen hadden veel belang bij het laten voortbestaan van de kampen als herinneringsplek aan het fascisme, als waarschuwing en om anti-communistische sympathieën weg te nemen. Zo mocht Oostenrijk van de Russen, die het land bezet hielden na de oorlog, zelfstandig worden. Maar alleen onder de voorwaarde dat nazikamp Mauthausen als antifascistische gedenkplaats bewaard zou blijven.”