Veerkrachtig zijn doe je niet in je eentje

De metafoor is mooi gevonden. Zet druk op een springveer en hij veert in. Haal de druk eraf en hij veert met kracht weer terug naar z’n oorspronkelijke vorm. Mensen, maar ook gezinnen, gemeenschappen of natuurgebieden die het vermogen hebben om terug te veren na tegenslag, noemen we dan ook ‘veerkrachtig’.

Tijdens de coronacrisis zagen we het zorgpersoneel als toonbeeld van menselijke veerkracht: binnen no time speelden zij in op alle extra patiënten en maatregelen. Of denk aan horeca-ondernemers die creatieve oplossingen bedachten om hun bedrijf draaiende te houden. Allerlei tips deden de ronde om je eigen veerkracht te trainen, want niet iedereen bleek even weerbaar tegen druk en stress. Voor velen was de crisis vooral een tijd van angstige gevoelens of somberheid.

Wat is veerkracht nou precies en hoe ontwikkel je dit? Dat is meteen de verkeerde vraag, volgens Joachim Duyndam, hoogleraar humanisme en filosofie aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. De ‘wat is’-vraag focust altijd op dingen met eigenschappen. Ook als het over mensen gaat. We zijn geneigd om veerkracht te zien als individuele eigenschap, die iemand in meer of mindere mate heeft, net als doorzettingsvermogen, daadkracht, flexibiliteit of bescheidenheid. Verkeerd gedacht.

Sterke groepscultuur

Sinds het begin van deze eeuw doen psychologen onderzoek naar veerkracht, resilience in het Engels, nadat hen iets opviel in de jeugdhulpverlening. Sommige kinderen die ellendige dingen meemaken, zoals misbruik, armoede of geweld, komen daar heel goed uit, terwijl andere kinderen soortgelijke trauma’s nooit echt te boven komen. Het verschil heet dan ‘veerkracht’.

“Fijn om vast te stellen dat het er is, maar hoe verklaar je het?” reageert Duyndam. “Die vraag vind ik veel interessanter.” Hij doet al jaren onderzoek naar veerkracht en weet één ding zeker: het is ‘iets’ wat zich voordoet in sociale netwerken. Een kind is niet alleen een individu, maar heeft een sociaal netwerk; een steunende leraar, een tante die vaak langskomt, vriendjes.

“In mijn visie is veerkracht een sociaal fenomeen. Je vindt het als onderzoeker pas als je een stapje terug doet en gaat kijken naar groepen mensen.” Als voorbeeld noemt hij de brandweer, waar een promovendus uit zijn groep onderzoek naar doet. “Soms overlijdt er iemand, bijvoorbeeld wanneer de brandweer een slachtoffer niet uit een brandend huis heeft kunnen halen. Daar kunnen brandweermensen last van hebben, de één meer dan de ander. Door de sterke groepscultuur waarin ze elkaar opvangen en steunen komen ze zulke gebeurtenissen als ploeg te boven.”

Zo’n kleine groep waarin mensen op elkaar zijn aangewezen en elkaar steunen wordt een ‘sociale ecologie’ genoemd. Dat kan een schoolklas zijn, waar iemand wordt gepest. Lost de klas het probleem op zonder een zondebok uit te stoten, dan herstelt de cohesie zich. De klas kan er na het pesten sterker uitkomen. Soms mislukt het. Dan is een klas gewoon een sociaal verband zonder cohesie, niet in staat om veerkracht te tonen. Duyndam: “Je kunt best zeggen dat mensen individueel veerkracht hebben, maar dat ontlenen ze altijd aan hun sociale ecologie.”

Blij doen over veerkracht

Wetenschappers raken extra geïnteresseerd in veerkracht op het moment dat er erge dingen gebeuren. Neem 9/11, de economische crisis van 2008 en nu corona. Logisch, veerkracht wordt pas zichtbaar bij tegenslag.

Je eigen veerkracht trainen was voor de virusuitbraak al een populair idee. We leiden stressvolle levens vol prestatiedruk op het werk en daarbuiten. In trainingen en workshops voor professionals die aan zichzelf willen werken valt het woord regelmatig. Duyndam: “Veerkracht is verschrikkelijk in de mode. Het is een containerbegrip waar iedereen wat leuks in stopt.”

Laten we allemaal veerkrachtig worden! Meestal wordt er heel blij over gedaan, vindt organisatiepsycholoog Richta IJntema van de Universiteit Utrecht. “Maar het is een illusie om te denken dat we weerbaar tegen alles zijn.”

Bij elke baan heb je terugkerende stress die bij je vak hoort, daar kun je inderdaad training op krijgen, beaamt ze. Neem topsporters. Zij krijgen training om weerbaar te zijn tegen vervelende opmerkingen in de media of van concurrenten. Een topsporter kan goed omgaan met deze specifieke stressvolle situatie. Een andere omgeving, zoals een ziekenhuis, een kantoortuin of een oorlogsgebied, kent heel andere stressvolle gebeurtenissen. Daar is een topsporter met z’n mentale weerbaarheidstraining niet op voorbereid. “Je moet per gebeurtenis kijken”, aldus IJntema. “Elke keer als er een nieuwe stressvolle situatie op je pad komt, wordt je veerkracht opnieuw getest. Het is nooit af.”

IJntema promoveerde vorig jaar op onderzoek naar psychologische veerkracht. Ook zij vindt dat we er te geïndividualiseerd naar kijken. In haar ogen is veerkracht een proces dat altijd in beweging is. Er komen dingen op je pad, vaak van buitenaf, zonder dat jij daar controle over hebt, zoals de coronamaatregelen. Wat doet zo’n avondklok mentaal met jou? Raak je uit evenwicht?

“Iedereen ontwikkelt op basis van zijn levenservaring een beeld van de wereld, de mens en van zichzelf. Covid heeft ons psychologisch evenwicht in de war gegooid. Wie had ooit gedacht dat zo’n virusuitbraak hier zou toeslaan? Ben je iemand met veel fundamentele aannames, zoals ‘ik word nooit ontslagen, want ik heb een vaste baan’ dan heb je dikke kans dat je erg van slag bent als het wel gebeurt. Dáár zit je veerkracht, in hoe je je wereld- en zelfbeeld aanpast aan verandering.”

Wat je zelf kan doen

Betekenis kunnen geven aan gebeurtenissen is een bron van veerkracht, zegt filosoof Duyndam. Maar iets als de coronacrisis ‘een plekje geven’ is nog niet makkelijk. “Al die talkshows in coronatijd… Eindeloos gekwetter waarbij iedereen uit dezelfde bubbel elkaar napraat. We laten ons leiden door wat anderen zeggen, vinden en denken, en kunnen daar moeilijk weerstand tegen bieden.”

De remedie? Vind een rolmodel waar je respect voor hebt. Niet om diegene precies na te doen of na te praten, maar als inspiratie voor je eigen gedrag. Duyndam: “Zo neem je zelf de regie terug om te verklaren wat er gebeurt in de maatschappij en je eigen rol daarin.” Wie zelfstandig oordeelt in plaats van anderen gedachteloos te imiteren, is veerkrachtig bezig.

IJntema denkt in ‘hulpbronnen’. Naast hulp van anderen, kun je die bronnen ook in jezelf vinden. Het gaat om dingen als het geloof in eigen kunnen, zelfvertrouwen, je competent voelen. Al kan er jaren overheen gaan om die kenmerken te ontwikkelen. Jonge mensen die net beginnen aan een baan voelen zich bijvoorbeeld nog niet competent.