Varen langs de Vallei der Verzinsels

Zo’n eenhoorn is in het echt toch best lelijk, constateerde ontdekkingsreiziger Marco Polo in de dertiende eeuw op Sumatra. Het logge gevaarte leek in de verste verte niet op het edele dier uit de verhalen, dat haar hoofd te rusten legde in de schoot van een maagd. Wist hij veel dat hij een Aziatische neushoorn voor zich had. Twee eeuwen later kreeg Christoffel Columbus een vergelijkbare teleurstelling te verwerken: de drie zeemeerminnen die hij waarnam voor de kust van het huidige Haïti, leken toch vooral op lelijke mannen. In werkelijkheid ging het dan ook om zeekoeien.

Twee aansprekende voorbeelden waarmee Julie de Graaf in haar onlangs verschenen kinderboek ‘Op zoek naar de waarheid’ duidelijk maakt hoe lastig het is om iets te weten zonder toegang tot informatie. Even een plaatje googelen was er in die tijd niet bij. Dit probleem heeft in de huidige tijd plaatsgemaakt voor een ander probleem: een tevéél aan informatie. Zoveel zelfs dat de waarheid er soms moeilijk uit te destilleren valt. Met haar boek probeert De Graaf kinderen vanaf een jaar of negen handvatten te geven om leugens en nepnieuws te ontmaskeren.

Check de bron

De schrijfster neemt de jonge lezer mee op een ontdekkingsreis langs bijzondere plekken, zoals de Woelige Wateren van de Wilde Waarheid, de Archipel van ai-ai-AI en de Betrouwbare Bronnen. Op elke locatie staat ze in korte alinea’s stil bij zo’n beetje alles wat je tijdens zo’n zoektocht naar de waarheid op je pad kunt tegenkomen. En dat is nogal wat.

Ze laat bijvoorbeeld zien dat mensen precies dezelfde situatie verschillend kunnen interpreteren, en zo tot een andere waarheid komen. Dat kunstmatige intelligentie prima zinnen kan formuleren, maar dat de computer (nog) wel door de mand valt als je let op creativiteit en humor. Dat leugenaars erg lastig zijn te ontmaskeren, al helpt het als je goed luistert naar de details in een verhaal. Dat het beeld dat mensen op sociale media van zichzelf schetsen vaak is opgepoetst. En dat mensen vrij makkelijk iets is wijs te maken.

Het schip meert tijdens de ontdekkingsreis op heel veel plekken aan. En hoewel dat natuurlijk ook logisch is bij een breed onderwerp als ‘de waarheid’, is dat gelijk ook een zwakte van het boek: alles wordt wel erg kort aangestipt. Net op het moment dat je als lezer iets meer zou willen weten, is het alweer tijd om in te schepen en verder te varen. De toon van de reisleider is prettig luchtig, maar had op sommige momenten best iets minder melig gemogen. Dan was er misschien ruimte geweest om bijvoorbeeld te laten zien hoe verschillende media hetzelfde nieuwsfeit brengen – en zo onze waarneming van de waarheid kleuren.

Vooruit, nog een laatste kritische noot: in zo’n nuttig en noodzakelijk boek over leugens en nepnieuws mogen bronnen eigenlijk niet ontbreken. Nu is het natuurlijk een kinderboek en draagt een complexe literatuurlijst niet echt bij aan een fijne leeservaring, maar iets meer achtergrondinformatie had best gemogen, zeker wanneer onderzoeksresultaten aangehaald worden. Zo vertelt De Graaf zonder bronvermelding over een onderzoek waaruit blijkt dat 59 procent van de mensen die online een artikel deelde, dit niet eerst zelf had gelezen. Om enkele zinnen verder een goede tip te geven om nepnieuws te herkennen: ‘Controleer de bron’. Dat moet dan wel kunnen natuurlijk …

Illustraties

Is dit boek een afrader dan? Nee, zeker niet! De Graaf bespreekt een belangrijk maatschappelijk onderwerp op een manier die veel kinderen zal aanspreken. Ze schuwt de complexere kanten van het onderwerp niet en gebruikt daarbij veel herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse (basisschool)leven. Zo komen zelfs begrippen als ‘cognitieve dissonantie’ en ‘peerreview’ langs op een manier die een kind zal begrijpen.

Ook mogen de geweldige illustraties in ‘Op zoek naar de waarheid’ zeker niet onbenoemd blijven. De hoofdstukken staan vol met prachtige inkttekeningen van Margot Holtman, die het verhaal goed ondersteunen. Inhoudelijk en grappig tegelijk, een verrijking van het boek.

Al met al is ‘Op zoek naar de waarheid’ een belangrijk boek voor kinderen die hun weg zullen moeten vinden in een wereld die overloopt van informatie, maar waar de waarheid – voor zover die bestaat – soms lastig is te herkennen.