Van elitevervoer naar massatoerisme

Dagje uit

Het glamoureuze beeld dat mensen hadden van vliegen, kregen ze door reclameposters en films waarin alleen de eerste klas te zien was: de stewardess die door een ruime cabine rondliep in haar designeruniform met allerlei hapjes en drankjes. Dit werkte zo goed dat mensen luxe en luchtvaart automatisch met elkaar verbonden, ook al kwamen zelfs de eerste klas passagiers moe uit het vliegtuig na een luidruchtige vlucht van 24 uur.

De meeste Nederlanders konden in die jaren alleen nog maar dromen over een vliegtuigreis en vergaapten zich massaal aan de opstijgende en landende vliegtuigen op Schiphol. Tussen 1945 en 1955 gingen 7,7 miljoen mensen naar Schiphol om als dagje uit vliegtuigen te kijken, tegenover 4,2 miljoen daadwerkelijke vliegtuigpassagiers. Dit maakte Schiphol de belangrijkste toeristische trekpleister van Nederland in die tijd.

Supersnelle jumbojet

De economische groei die in de jaren vijftig begon, betekende een kentering in de westerse wereld. Luxe spullen zoals koelkasten, wasmachines, televisies en auto’s kregen in steeds meer huishoudens een plek. De vrije tijd nam toe, mensen hadden meer geld, waren mobieler en kregen meer van de wereld mee door televisieprogramma’s. Tussen 1960 en 1970 verdubbelde de wereldhandel zelfs in omvang en de lonen stegen verder. Dit had invloed op het aantal reizen en de wens van toeristen om verdere en zonnige bestemmingen te willen bezoeken. Binnen tien jaar ontstond er een complete internationale reisindustrie met het vliegtuig als massavervoerder.

Dit was ook mogelijk omdat de techniek niet stil had gestaan. Eind jaren vijftig was het snelle straalvliegtuig ontwikkeld en dit veranderde de luchtvaart compleet. Deze grote jumbojets waren erg duur en om toch uit de kosten te komen, moesten er meer passagiers worden binnengehaald met goedkopere tickets. Hierdoor kwamen vliegvakanties binnen bereik van de middenklasse. Voor hen alleen geen ligstoelen en wandeling naar de bar, maar stoelen met slechts 86 centimeter afstand van rug tot rug die het vliegtuig het uiterlijk gaven van een volgestouwde bus. Desondanks wilden de ‘gewone Nederlanders’ op dezelfde manier reizen als de nieuwe internationale jetset die ze op televisie zagen: de filmsterren, beroemde bands, populaire politici en andere rijken uit de roddelbladen die continu de steeds kleinere wereld overgevlogen in snelle en luxe jets.

Naar de zon

De invoering van de chartervlucht hielp ook mee aan het steeds verder opvoeren van de toeristenaantallen. Vanaf Schiphol vertrokken vanaf 1958 de eerste vluchten van chartermaatschappij Martinair en in 1966 kwam daar Transavia bij. In datzelfde jaar namen ze 17,5 procent van het vervoer van en naar Schiphol voor hun rekening. Chartervluchten waren goedkoper omdat de chartermaatschappijen, in tegenstelling tot gewone vliegtuigmaatschappijen, op voorhand grote aantallen stoelen mochten doorverkopen aan touroperators. Zij konden daardoor complete en goedkope vakanties, inclusief vliegticket en hotel, naar zonnige oorden aanbieden.

De economische crisis hield aan, maar het aantal vliegtuigpassagiers steeg al snel weer. In 1977 vlogen een half miljard passagiers over de wereld, een mijlpaal. Hordes toeristen uit het koude Noordwest-Europa overspoelden in de jaren zeventig de zonnige landen aan de Middellandse Zee. Het gevolg hiervan was dat de economie op de vakantiestemmingen groeide maar ook dat pittoreske mediterrane kustplaatsjes onherkenbaar werden door een overvloed aan betonnen hotels.

Luchtvaart wordt volwassen

Vandaag de dag vliegen toeristen naar alle hoeken van de wereld. Schiphol is daarin een grote speler als vijfde luchthaven van Europa met ruim 58 miljoen reizigers in 2015. Wat is er gebeurd op cultuurhistorisch vlak sinds de opkomst van het massatoerisme? Aan het woord historicus Marc Dierikx, onderzoeker bij het Huygens ING onderzoeksinstituut voor geschiedenis en cultuur en gespecialiseerd in luchtvaartgeschiedenis.

Heeft het vliegverkeer op Schiphol ons leven verder veranderd na de jaren zeventig?
“Vanaf de tweede helft van de jaren negentig komen budgetvliegmaatschappijen op zoals Ryanair, die vanuit ‘goedkope’ landen werken en er in slagen de markt verder naar beneden uit te breiden door op goedkope vliegvelden te landen. De nieuwe politieke verhoudingen in Europa zijn gunstig voor het ontstaan van seizoensmigratievervoer van tijdelijke arbeidskrachten. Weer een nieuwe categorie reizigers erbij dus, maar nu zonder zonnebrandcrème. Die steeds goedkopere vliegreizen maken een fysieke invulling mogelijk van de door de communicatierevolutie ingezette internationalisering van ons leven.”

Vinden er op dit moment ook zulke grootse veranderingen plaats als de omslag in de jaren zestig en zeventig?
“Waar de televisie in de jaren zestig het venster opende en een algemeen beeld projecteerde van een grotere wereld buiten de landsgrenzen, openen de sociale media tegenwoordig eenieders persoonlijke venster op de wereld: voortdurend contact met iedereen is mogelijk, ongeacht waar een persoon zich bevindt. Nooit eerder waren afstanden en grenzen zo afwezig. Dat heeft zeker invloed op het aantal reizigers.”