Van burgeroorlog naar Gouden Eeuw

Wanneer je de tentoonstellingsruimte van het Rijksmuseum binnenloopt, valt je oog gelijk op een van de topstukken. Het is een indrukwekkend glas-in-loodraam van de Sint-Janskerk in Gouda met een knielende Filips II erop. Hij was de koning van Spanje en heer van de Nederlanden op het moment dat dit kunstwerk werd gemaakt.

Conservator Gijs van der Ham is erg trots op de aanwezigheid van dit originele raam. Filips II liet dit raam met zichzelf erop maken om God te danken voor het verslaan van de Fransen in 1557. “Ik had nooit gedacht dat we het raam hier tentoon zouden kunnen stellen, maar het bleek onverwacht makkelijk verplaatst te kunnen worden. Als conservator moet je ook geluk hebben en tegen dit soort dingen aanlopen.”

Verscheurde families

De tentoonstelling 80 jaar oorlog. De geboorte van Nederland vertelt het verhaal van de Opstand. Hoe het begon als verzet van de edelen tegen het beleid van de katholieke Filips II. Een vorst was geen probleem, maar hij moest niet hun macht beknotten of gewelddadig optreden tegen protestanten. “De Tachtigjarige Oorlog of de Opstand begon niet als een strijd om onafhankelijkheid, zoals veel mensen op school hebben geleerd”, zegt Van der Ham. Hij maakte deze tentoonstelling, gestoeld op recente wetenschappelijke inzichten, en wil laten zien wat het échte verhaal is.

In chronologische volgorde is te zien hoe het verzet zich vervolgens ontwikkelde tot een regelrechte burgeroorlog waarin verschillende religies tegenover elkaar stonden. Hele families raakten verscheurd. Na enkele decennia was het conflict uitgelopen op een oorlog tussen twee staten: het zelfverklaarde onafhankelijke protestantse noorden en het Spaanse katholieke zuiden, wat nu ongeveer België is.

Uiteindelijk spreidde het conflict zich uit over heel de wereld, met overzeese gewelddadigheden en zeeslagen tussen de Republiek en Spanje met zijn koloniën. “Uiteindelijk had die noordelijke strijd om de eigen vrijheid in andere gebieden het tegenovergestelde effect: het verdwijnen van de vrijheid, zowel van de tot slaaf gemaakten als van de andersgelovigen,” vertelt de conservator. De laatste groep sloeg op de vlucht of ging zijn religie ondergronds belijden.

Generaties lang oorlog

Wie denkt veel wapentuig en schilderijen van veldslagen te gaan zien bij deze tentoonstelling, komt enigszins bedrogen uit. De tentoonstelling gaat namelijk niet alleen over de oorlog zelf, maar meer over de achtergronden. “Dit is niet eerder gedaan, omdat het zo’n enorm complex en lang verhaal is. Vergeet niet dat deze oorlog wel drie generaties lang duurde,” vertelt de conservator.

Tijdens die drie generaties ontwikkelden noord en zuid zich tot twee staten met een eigen identiteit. Van der Ham: “De verschillen tussen het huidige Nederland en België hebben hun wortels in dit conflict. In de Republiek kwamen de protestanten en de burgerij aan de macht en in de Spaanse Nederlanden de katholieke adel en vorst. Het schilderij De zielenvisserij laat deze tweedeling goed zien.”

Hartvormig doosje

De tentoonstelling is verdeeld in negen algemene thema’s, met namen als Orde, Breuk, en Identiteit, verdeeld over tien zalen. “De zaal Chaos is de enige die over de opstand zelf gaat. Er was toen erg veel geweld. Voor de mensen was het totaal onduidelijk welke kant het op zou gaan en de grote middengroep wilde helemaal geen kant kiezen, zoals meestal het geval is.”

Deze zaal bevat ook twee vrij onbekende objecten: het hart van graaf Van Egmont en delen van een beeld uit de dorpskerk van Doorn. “Deze beeldfragmenten zijn enkele jaren geleden gevonden onder de kerkvloer en nu voor het eerst voor het publiek te zien. Ze zijn tijdens de Beeldenstorm kapotgeslagen en vervolgens onder de kerkvloer gestopt zodat de protestanten er wekelijks nog eens overheen konden lopen. Onbedoeld heeft dit ervoor gezorgd dat ze zo goed bewaard zijn gebleven dat zelfs de kleuren er nog opzitten,” laat Van der Ham zien.