‘Uitdrukkingen zijn alive-and-kicking’

Inmiddels kunnen Van Rij en Sprenger daar veel meer over vertellen, hoewel het onderzoek nog niet helemaal is afgesloten. Het publieksonderzoek leverde veel nieuwe data op: in totaal vulden 12.941 mensen, vooral Nederlanders en Vlamingen, de online enquête in. De onderzoekers bekeken de data van mensen met (Belgisch-)Nederlands, Fries of een Nederlands dialect als moedertaal. In een vervolgonderzoek hopen ze ook nog Nederlandse emigranten te bereiken.

Spreekwoorden en gezegdes

De onderzoekers gebruiken ‘uitdrukkingen’ als overkoepelende term voor spreekwoorden en gezegdes of alleen voor gezegdes. Gezegdes zijn vaste verbindingen van woorden die voorkomen in een lopende zin, zoals ‘in de gaten houden’ voorkomt in de zin ‘Hou jij de kinderen in de gaten?’. Spreekwoorden zijn wel een zin op zichzelf en kun je een beetje zien als tegeltjeswijsheden: ‘Al draagt een aap een gouden ring, het is en blijft een lelijk ding.’ Met name die spreekwoorden lijken een beetje op hun retour.

Zelfs ouderen hebben hier vaker moeite mee, zo bleek uit het onderzoek. “Misschien komt het doordat we zo’n tegeltjeswijsheid eerder als ouderwets ervaren”, suggereert Van Rij. “Het heeft ook wel iets belerends, zo’n spreekwoord”, zegt Sprenger. “Een gezegde kun je makkelijker inbouwen in een willekeurige zin. ‘Wil je even de kids in de gaten houden?’ Dat valt ook minder op.” Het verklaart waarom we aan de lopende band uitdrukkingen gebruiken zonder het door te hebben.

Van Rij: “In scheepvaartuitdrukkingen komen woorden voor waarvan we de betekenis niet meer kennen, zoals een ‘modderschuit’ in ‘Dat is een vlag op een modderschuit’. Daardoor zijn ze wellicht moeilijker te onthouden. Een uitdrukking als ‘Met beide benen op de grond staan’ daarentegen is meteen duidelijk.”

De Bijbelse uitdrukkingen waren onder jongeren weinig bekend, maar des te meer onder ouderen. Mogelijk speelt de ontkerkelijking hierin een rol. “Aan de andere kant zijn die Bijbelse uitdrukkingen echt deel gaan uitmaken van onze cultuur”, zegt Van Rij. “De bijbel was immers het eerste gedrukte boek. We gebruiken ze vaak ook onbewust.” “Die Bijbelse uitdrukkingen vind je in veel talen terug”, voegt Sprenger toe. “Dat verklaart ook dat ze bekend zijn onder zowel Nederlanders als Vlamingen. Voor de andere uitdrukkingen zaten ze minder op één lijn. Nederlanders kennen helemaal geen Vlaamse uitdrukkingen en Vlamingen kennen de Nederlandse uitdrukkingen ook minder goed.”

Speelruimte om dingen te zeggen

Die Bijbelse uitdrukkingen laten nog iets anders zien, namelijk dat uitdrukkingen al heel lang bestaan. Bovendien komen ze in alle talen voor. Ze voegen dus echt iets toe aan taal, en de onderzoekers denken daarom niet dat ze ooit uit onze taal verdwijnen. Sprenger: “Uitdrukkingen geven meer speelruimte om dingen te zeggen. Het is minder letterlijk, meer omfloerst. Daarvoor zijn ze heel nuttig. Ook uit dit onderzoek blijkt weer dat mensen ze volop kennen en gebruiken. Ze zijn alive-and-kicking.”

“Hoe ouder je wordt, hoe beter je wordt in taal”, voegt Van Rij toe. “Ons onderzoek laat zien dat ouderen nog steeds nieuwe uitdrukkingen leren. En zij zijn het die de uitdrukkingen weer doorgeven aan de volgende generaties.” “Dat geldt overigens ook voor je woordenschat”, zegt Sprenger. “Dat bleek al eerder uit een publieksonderzoek uit Vlaanderen. Je blijft doorleren tot je laatste snik.”