Uit sterrenstof worden wij geboren (en sterren ook)

Ooit was jij niets. Nergens was er een spoor van je te bekennen. Geen lichaam, geen weefsel, nog geen cel bestond er van je. Tot het moment dat de eicel waaruit je zou groeien bevrucht raakte. Die cel begon zich te voeden, te delen en ontwikkelde zich tot een embryo dat negen maanden later ter wereld zou komen als jou, een mens. Een geboorte is de ultieme vorm van creatie: een mens maakt een nieuwe mens. Maar ook in de diepe kosmos zien we creatie: in uitgestrekte gasnevels worden sterren ‘geboren’.

Het ontstaan van sterren is vaak onderzocht door astronomen en nog steeds is veel onbekend. Ruimtetelescoop James Webb, die op 25 december wordt gelanceerd, kan nieuwe inzichten geven, met zijn vermogen om door het gas en stof heen te kijken dat jonge sterren vaak omringt. De grootste spiegel die ooit de ruimte werd ingeschoten zal bovendien zorgen voor ongekend scherpe beelden van regio’s waar sterren ontstaan. Welke vragen staan nog open en wat zegt geboorte uiteindelijk over onszelf?

Iconische foto

James Webb gaat verder waar zijn voorloper, ruimtetelescoop Hubble, ons achterliet. Al in de jaren 90 legde Hubble de geboorte van sterren in verrassend detail vast. Op 1 april 1995 richtten de Amerikaanse astronomen Jeff Hester en Paul Scowen de Hubbletelescoop op de Adelaarsnevel. Hun mond moet zijn opengevallen bij het zien van het resultaat. Het beeld van een deel van deze immense gaswolk werd een van de meest iconische foto’s van Hubble: de zogenoemde ‘pilaren der schepping’ tonen een gasrijk gebied waarin kersverse sterren ontstaan.

De geboorte van een ster is explosief, waarbij hij soms straalstromen van gas de ruimte in slingert. In deze fase ontstaat er vaak ook een zogenoemde protoplanetaire schijf om de piepjonge ster. Dat is een platte schijf van gas en stof waaruit uiteindelijk een planetenstelsel ontstaat.

Sterren zijn net mensen: je hebt ze in vele soorten en maten en ze leiden zeer verschillende levens. Er zijn zware sterren, met massa’s van tientallen keren die van de zon, die doorgaans een kort leven van ‘slechts’ enkele miljoenen jaren hebben, dat eindigt in een catastrofale supernova-explosie. Lichte sterren branden zuinig en gaan vele malen langer mee dan de huidige leeftijd van het universum, om vervolgens langzaam uit te gaan. Alsof ze vredig inslapen. Net als bij mensen zitten die eigenschappen al voor een gedeelte ingebakken bij geboorte: de massa en samenstelling bepalen het leven van een ster. Maar ook gebeurtenissen tijdens het leven zijn belangrijk: soms snoepen sterren materiaal op van buursterren waarmee hun karakter verandert.

Betekenis van geboorte

Waarom is het toch zo fascinerend om naar geboorteplekken van sterren te kijken, behalve hun wetenschappelijke waarde en de schoonheid van de ‘pilaren der schepping’? Terug naar de mens. Misschien zoeken we een bepaalde betekenis in een oorsprong, een bewijs dat we er niet ‘zo maar’ zijn. Denk aan de populariteit van stamboomonderzoek; blijkbaar willen we graag geloven dat onze betovergrootouders iets te betekenen hebben voor hoe we nu leven. We willen weten waar we ‘vandaan komen’. Maar het punt van de geboorte is nu juist dat het laat zien hoe toevallig het bestaan eigenlijk is. Ooit was jij niets, er bestond nog geen cel van je, en voor hetzelfde geld was dat zo gebleven. Of het had helemaal anders kunnen lopen. Alleen al waar toevallig je wieg staat, bepaalt wie je bent. Net zo goed als dat jouw sekse of gender je identiteit vormt. En net zoals massa en samenstelling het leven van een ster bepaalt, of dat-ie wat van andere sterren kan afsnoepen, kunnen toevallige ontmoetingen of gebeurtenissen je leven een andere richting geven.

In het mooie boek Being Born onderzoekt filosoof Alison Stone welke betekenis het banale feit dat we zijn geboren heeft voor ons bestaan. Dat onze sterfelijkheid een grote invloed heeft op hoe we ons leven inrichten, geloven we wel. Filosofen denken daar ook al eeuwen over na. Maar hoe zit het met de geboorte? Stone onderzoekt vooral de merkwaardige paradox dat je noodzakelijk bent wie je bent, terwijl het tegelijkertijd toch heel anders had kunnen zijn. Het geeft aan het bestaan volgens haar iets kwetsbaars. Was je een paar landen verderop geboren, dan had je zomaar een oorlogskind geweest kunnen zijn. Stone laat ook zien hoe de geboorte ons maakt tot relationele wezens. Baby’s vormen hun persoonlijkheid in contact met ouders. En daar houden we nooit mee op, al is het later in contact met geliefden, vrienden, collega’s – en zelfs de hele samenleving. Voor Stone laat het zien dat we ons minder moeten richten op persoonlijke vrijheid en zelfstandigheid, en meer op onderlinge afhankelijkheid en zorg voor elkaar. De toevalligheid van onze geboorte onder ogen zien, betekent voor haar dat we compassie moeten tonen voor mensen die het minder hebben getroffen. We hadden hen kunnen zijn.

Voor de wetenschappelijke én meer filosofische zielen die inderdaad in de kosmos turen om iets over zichzelf te weten te komen: ja, de geboorte van sterren heeft inderdaad iets te maken met de geboorte van mensen. Want zonder het ontstaan van sterren was jij zeker niet geboren. Niet alleen levert de zon de energie waar al het leven op aarde op draait, ook is het bouwmateriaal (lees: atomen zoals koolstof en zuurstof) voor het aardse leven afkomstig uit de kern van zware sterren die het na hun relatief korte leven de ruimte in spuwen. Daar kon het opnieuw samenklonteren tot sterren, planeten en leven. Als we héél ver terugkijken, ver voordat er zelfs nog maar sprake was van een menselijke stamboom, zijn we dus allemaal echt sterrenstof.