Tweede Wereldoorlog leeft voort in Oekraïne

Die hakenkruizen en alle verwijzingen naar het nazisme van de Tweede Wereldoorlog is natuurlijk voor een deel Russische propaganda. Als je iets of iemand in Rusland – maar ook in de rest van Oost-Europa – in een heel kwaad daglicht wil stellen noem je datgene ‘fascistisch’. Het is een ‘frame’ dat onder het communisme is ontstaan en het heeft alles te maken met de manier waarop de Tweede Wereldoorlog in Oekraïne, maar ook in landen als Rusland, Wit-Rusland en Polen uitgevochten is.

Executies en uithongering

“Als je het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog met het westfront vergelijkt, is het westfront echt peanuts, zegt Ruslandkenner Marc Jansen van de Universiteit van Amsterdam. “Aan het oostfront zijn zeker 27 miljoen mensen omgekomen. In Oekraïne is de holocaust het zwaarst geweest. Er zijn anderhalf miljoen joden vermoord. Meestal gewoon ter plekke neergeschoten. Maar ook onder Oekraïners zelf is flink gemoord.”

Ook tussen het Russische Rode Leger en de Duitse Wehrmacht is de strijd veel heftiger en langer geweest dan in West-Europa. Daarbij zetten de Duitsers hun speciale Einstatzgruppen in, die in het kielzog van het oprukkende leger af moesten rekenen met allerlei ‘ongewenste elementen’: Joden, communisten, intellectuelen, maar ook met de duizenden Russische krijgsgevangenen die de Wehrmacht maakte. Executies met de kogel, maar ook grootschalige uithongering op een veld met omheind met prikkeldraad waren aan de orde van de dag.

Uiteindelijk wist het Rode Leger, samen met geallieerde troepen in het westen, nazi-Duitsland te verslaan. Maar door alle gruwelijkheden bleven fascisten of en nazi’s volksvijand nummer 1 onder Russen. Door de communistische dictatuur die volgde, kon het oorlogsverleden bovendien nooit tot rust komen, zoals dat in het Westen wel langzaam gebeurde.

Maar in de huidige Oekraïense situatie is dat nog niet het hele verhaal. “Wat meespeelt is dat Stepan Bandera, een leider van de OUN, de organisatie van Oekraïense nationalisten tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, nog steeds erg populair is, vooral in het westen van het land”, vertelt Marc Jansen verder. “Die partij bestond vooral in het toenmalige Polen, wat nu West-Oekraïne is. De OUN stond voor een onafhankelijke, zuiver Oekraïense staat. Ze waren antisemitisch en werden gefinancierd vanuit het Berlijn van Hitler.”

“Toen in juni 1941 de Duitsers naar het oosten optrokken zijn een aantal Oekraïense eenheden meegemarcheerd, in de bataljons ‘Nachtigall’ en ‘Roland’. In de west-Oekraïense stad Lviv hebben ze vervolgens geprobeerd een onafhankelijke Oekraïense staat te vormen. Voordat het Rode Leger het gebied verliet executeerden de Sovjet-soldaten duizenden Oekraïense gevangenen. De schuld daarvan legden de Duitsers bij de joden van Lviv en andere steden. De Oekraïense nationalisten hebben daarna samen met de Duitsers een aantal pogroms gehouden. Een partizanenafdeling van de OUN, de UPA (‘Oekraïens Opstandelingen Leger’) heeft later in West-Oekraïne tienduizenden Polen uitgemoord, zodat Polen na de oorlog niet opnieuw Oekraïens gebied zou claimen.”

Tot in de jaren vijftig voerde de UPA een keiharde partizanenstrijd tegen de Sovjet-overheersing van Oekraïne. De situatie nu is dat Bandera en de OUN als nationale helden worden gezien. De vorige president Viktor Joesjenko heeft Bandera zelfs tot ‘held van de Oekraïne’ uitgeroepen. In Lviv en west-Oekraïne zijn straten en pleinen naar Bandera en de OUN genoemd.

Uit elkaar trekken

“Tijdens de revolutie zag je dat heel veel partijen, vaak nog rechts van de extreem-rechtse nationalistische partij Svoboda, zichzelf zien als een soort opvolgers van Bandera en de OUN”, zegt Jansen. “Van Svoboda zitten er inderdaad een aantal mensen in de regering. Dat wordt nu door de Russen gebruikt om te kunnen zeggen dat de hele nieuwe regering van Oekraïne bestaat uit fascisten en neo-nazi’s.”

Al die hakenkruisen en fascisten in de Russische media zijn dus een ‘frame’, maar er is wel degelijk een duidelijke historische aanleiding voor. “Deze crisis is geboren uit het feit dat Poetin vond dat Oekraïne aan Rusland toekomt, als invloedssfeer. Toen dat na de revolutie misliep en duidelijk werd dat hij Oekraïne niet meer in zijn geheel kan controleren, kan het zijn dat Poetin nu probeert het land uit elkaar te trekken.”

“Het zou goed kunnen dat hij van plan is Oekraïne zo te ondermijnen dat het niet langer als staat kan functioneren, door in het oosten mensen tegen elkaar op te zetten. Dan kan hij natuurlijk prima gebruik maken van het frame van Bandera en zijn fascistische aanhangers.”