Iedere seconde slaat de bliksem op aarde zo’n vijftig keer in. Volgens een gezegde gebeurt dat nooit twee keer op dezelfde plek. Klopt dat? Nee, onweer raakt juist wél vaak hetzelfde punt.
Waar denk jij aan bij onweer? Waarschijnlijk aan een bliksemschicht die vanuit een donderwolk naar beneden raast en met een geweldige klap de grond raakt. In feite is dat níet typisch voor onweer. De meeste bliksem raakt de grond namelijk nooit. Veel ontladingen – naar schatting zo’n tachtig procent – vinden plaats binnen donderwolken.
Toch is er genoeg bliksem die de aarde wél raakt. Iedere seconde gebeurt dat zo’n 50 keer. Spaanse wetenschappers publiceerden dit jaar onderzoek
waarin ze tien jaar aan bliksemdata bekeken. Ze vonden in Colombia en Noord-Spanje meer dan duizend plekken waar de bliksem ieder jaar minimaal een keer insloeg. Dat waren met name hoge punten (bijvoorbeeld gebouwen en bergen) en steile hellingen.
In feite is bliksem ‘blind’. Het maakt niet uit of een plek al eerder is geraakt, het onweer slaat er even gemakkelijk nóg een keer toe. Het beroemde Empire State Building in New York wordt ieder jaar zo’n 25 keer getroffen, maar staat na bijna een eeuw door effectieve bliksemafleiders nog fier overeind. Toch zijn er nog veel vragen over hoe bliksem ontstaat en waarom het juist op bepaalde plekken toeslaat.
Talloze bliksemvertakkingen
Brian Hare bevestigt dat de bliksem vaak op dezelfde hoge plekken inslaat. Hare doet met de Nederlandse radiotelescoop LOFAR onderzoek naar bliksem. De antennes van het hart van de telescoop in het Drenthe pikken radiogolven op van de ‘punt’ van de bliksem en brengen schichten van soms wel tientallen kilometers lang in beeld.
LOFAR volgt de bliksem met een precisie van ongeveer een meter. Kan Hare daarmee voorspellen waar de bliksem uiteindelijk inslaat? Nee, maar hij kent wel de mechanismen die de bliksem ‘sturen’. In de donderwolk zijn de elektrische velden tussen de positieve en negatieve luchtlagen bepalend. Deze zorgen ervoor dat de bliksem doorgaans naar beneden beweegt, zegt Hare. “Maar bliksem heeft daarnaast een sterk willekeurig karakter. Als je inzoomt op bliksem dan zie je talloze kleinere bliksemvertakkingen die alle kanten op gaan.” In feite zijn dit stuk voor stuk paden die stroom kan gaan volgen.
Om hoge plekken te raken, hoeft de bliksem een kleinere afstand af te leggen. Zeker bergtoppen zijn daarom een gemakkelijke prooi, ze kunnen zich gemakkelijk ín een donderwolk bevinden. Bij hoge gebouwen speelt de afstand tot de wolk een kleinere rol, zegt Hare. “Bliksem reist vaak tientallen kilometers door de atmosfeer, die extra honderd meter maakt het verschil niet.” Hier speelt een ander effect: tijdens een storm kan zich onder een negatief geladen donderwolk een pósitieve lading ophopen in de grond of een hoog gebouw. Deze lading concentreert zich met name op spitse punten en maakt ze ‘aantrekkelijk’ voor een inslag. Tegengestelde ladingen trekken elkaar aan.
Een van de plekken waar de meeste donder op aarde is het Maracaibomeer in Venezuela. Het bliksemt er gemiddeld 297 dagen per jaar.
flickr.com, Fernando Flores via CC BY-SA 2.0Oneerlijke verdeling
Ook de geografie ter plekke en de breedtegraad op aarde bepalen de hoeveelheid bliksem. “Rond de evenaar is het warmer en dat maakt donderstormen sterker”, zegt Hare. “Bergketens ‘concentreren’ donderstormen. Bergen forceren wind als het ware omhoog, wat stormen kan creëren. Ook aan de kust is er doorgaans meer onweer dan in het binnenland.”
De bliksem raakt niet alleen dezelfde plekken, maar soms ook dezelfde mensen. Het beroemdste voorbeeld is die van de Amerikaanse boswachter Roy Sullivan (1912 – 1983) die naar verluidt zeven keer werd geraakt, hij overleefde alle flitsen. Zijn bijnaam was ‘menselijke bliksemgeleider’. De pech van Sullivan was waarschijnlijk dat hij door zijn beroep vaak buiten was in Virginia, een staat waar het in de zomer vaak dondert.
In Nederland is het risico waarschijnlijk kleiner. Met radiotelescoop LOFAR registreerden de onderzoekers sinds 2017 honderden bliksemschichten in Drenthe. Hare zegt dat het weerlicht in slecht drie gevallen de grond bereikte. “We hebben dit nog niet goed onderzocht, maar we denken dat door een iets andere opbouw van donderwolken het onweer in Nederland vaker van wolk naar wolk springt dan naar de grond.”
