Terugkerende patronen in families van melodieën

Wie in de Nederlandse Liederenbank zoekt naar Daar was laatst een meisje loos, vindt tientallen hits. Niet alleen verschillende bronnen van hetzelfde lied, maar ook tal van andere teksten, op dezelfde melodie: Hier vandaan naar ‘t Groenewout, Met dees zoeten Kermis tyd, Hoor eens van den kleinen Jan, Daar was laatst een Molenaarszoon et cetera. Deze liederen horen allemaal tot dezelfde melodieënfamilie. In de Nederlandse liederenbank zijn ze daarom aan elkaar gelinkt.

Promovenda Berit Janssen legt uit hoe de relaties tot stand zijn gekomen: enerzijds door medewerkers van de Liederenbank, die op basis van hun eigen gehoor overeenkomsten ontdekten, anderzijds door de computer. Collega Peter Kranenburg ontwikkelde een zogenaamde melodieënzoekmachine, die vergelijkingen maakt op basis van notenschrift. Op die manier werden ook gelijkenissen die niet onmiddellijk met het blote oor werden vastgesteld, opgespoord.

Voor het onderzoek van Janssen vormden de melodieënfamilies het uitgangspunt. De voornaamste vraag die ze wilde beantwoorden was: welke motieven zijn in alle liederen van een familie terug te vinden? Een motief is de kleinste eenheid in de muzikale zinsontleding.

Onbekende liederen

Vervolgens liet ze de computer 1700 melodieën vergelijken op basis van hun notenschrift. De liederen waren allemaal afkomstig uit de verzameling volkskliederen die deel uitmaken van de Meertens Tune Collections. De meeste van deze liederen zijn indertijd verzameld door Wil Scheepers en Ate Doornbosch, onder andere voor het radioprogramma Onder de Groene Linde. De onderzoekers maakten in de jaren vijftig honderden zogenaamde ‘veldopnames’ van mensen in het hele land. Daarnaast omvat de verzameling versies van dezelfde liederen uit liedboeken uit de negentiende en twintigste eeuw.

Zelf probeerde de promovenda in dit stadium van het onderzoek zo weinig mogelijk naar de liedjes te luisteren, om de ontwikkeling van de methode niet onbewust te beïnvloeden. “Achteraf deed ik wel een check van de stabiele melodiefragmenten die de computer eruit pikte. Maar ik heb maar een stuk of 50 van die 1700 liederen beluisterd.” Er zitten bekende liederen tussen, zoals Daar was eens een meisje loos, of Altijd is Kortjakje ziek, maar de meerderheid is onbekend. De mensen die deze liedjes voor de veldonderzoekers zongen, hebben ze niet meer aan hun kinderen doorgegeven, verklaart de onderzoeker. “Die zijn alleen nog in deze opnames bewaard gebleven.”

Menselijke cognitie

Met behulp van de computer kwam Janssen melodiefragmenten op het spoor die vaker voorkomen dan andere. Vervolgens wilde ze weten wat de eigenschappen waren van deze fragmenten. Of met andere woorden: welke stukjes blijven beter hangen in je hoofd? Hier komt de menselijke cognitie om de hoek kijken. De variatie tussen de liederen is immers te verklaren door mondelinge overdracht. Fragmenten die men beter kon onthouden, komen vaker terug in de liedversies.